Прафесар электраграфіі і магнетызму: Якуб Наркевіч-Ёдка
Віктар Грыбкоўскі, Вольга Гапоненка, Уладзімір Кісялёў
Памер: 70с.
Мінск 1988
Абапіраючыся на вынікі доследу, Я. А. НаркевічЕдка разважаў так: калі электрызаваныя часцінкі зямлі распаўсюджваюцца ў прасторы ў пэўным парадку, дык тое самае павінна адбывацца з пылам, які носіцца ў атмасферы і знаходзіцца пад уплывам электрычнага разраду. Неабходна было
* Штерн С. Пз жйзнй наукй: (Вечер у Я. О. НаркевйчаНодко) // Вйленскйй вестнйк. 1894. № 183. С. 2.
** НаркевйчНодко Я. 0. О влйянйй электрйчества на растйтельность й об опытах no электрокультуре // Запйскй СанктПетербургского обцества сельскйх хозяев. 1892. № 2. С. 1—15.
22
распрацаваць адпаведнае прыстасаваннне, каб атрымаць зусім дакладнае (няўлоўнае для вока ці якоганебудзь аптычнага прыбора) адлюстраванне імгненна ўтворанага размеркавання часцінак паветра ў момант праходжання праз яго току. «Неабходна было,— адзначаў вучоны,— каб ток сам напісаў сябе і каб напісанае ім было замацавана і магло быць узноўлена столькі разоў, колькі захочаш». Сучаснікі Я. А. НаркевічаЕдкі гаварылі пра яго: «Частку свайго часу ён прысвячае зараз электраграфічнаму друкаванню, як ён выказваецца... і пры яго настойлівасці і цярплівасці ён даб’ецца значных вынікаў у гэтай новай галіне».
Пастаўленую перад сабой задачу вучоны выканаў паспяхова: ён распрацаваў «метад рэгістрацыі энергіі, якая вылучаецца жывым арганізмам пры ўздзеянні на яго электрычнага поля».
У ВОБЛАСЦІ ТАЯМНІЧАГА
Доследы па ўздзеянні электрычнасці на чалавечы арганізм Я. А. НаркевічЕдка праводзіў у спецыяльна абсталяванай у маёнтку Наднёман электраграфічнай лабараторыі. Яна размяшчалася ў падвальнай частцы дома. Пераважна тут, у сценах гэтай лабараторыі, прайшло напоўненае надзвычайнымі падзеямі, поспехамі і няўдачамі, творчымі пошукамі і знаходкамі жыццё даследчыка. Тут вучоны атрымаў першыя эксперыментальныя пацверджанні сваёй канцэпцыі пра тое, што жывы чалавечы арганізм ёсць пастаянная незгасальная крыніца электрычнай энергіі. Чалавек — не нейкая замкнёная сістэма, яго электрычная энергія вылучаецца ў навакольную прастору, змяняючы яе, або, як тады казалі, змяняючы стан «эфіру, які напаўняе асяроддзе».
Для правядзення доследаў у якасці крыніцы напружання Я. А. НаркевічЕдка выкарыстоўваў гэтак званую шпулю Румкарфа *, якая прыводзілася
* Індукцыйная шпуля, сканструяваная ў 1852 годзе ў Германіі Г. Румкарфам, — прылада для ператварэння пастаяннага або пераменнага току нізкага напружання ў пераменны ток высокага напружання.
3’
23
ў дзеянне гальванічным элементам. Адзін полюс другаснай абмоткі шпулі злучаўся з размешчаным на высокай вежы ізаляваным ад яе металічным стрыжнем, які быў накіраваны ў атмасферу. Процілеглы полюс злучаўся з ізаляваным дротам, што вёў у лабараторыю і выкарыстоўваўся для правядзення эксперыментаў. Вучоны правёў серыю доследаў, якія даказалі здольнасць розных цел, у тым ліку арганізма чалавека, праводзіць электрычны ток.
Адзін з доследаў заключаецца ў наступным. Эксперыментатар бярэ ў адну руку прабірку з пад ' кісленай вадой, у якой змяшчаецца металічная пласцінка, злучаная дротам з адным полюсам шпулі Румкарфа (гэтым ён засцерагае сябе ад удару токам), у другую — тэлефонную трубку, кантакты якой не злучаны ні з адным з правадоў. Калі даследчык дакранаецца да любога з кантактаў тэлефоннай трубкі пальцам рукі, у якой ён трымае яе, у тэлефоннай трубцы чуецца выразнае гудзенне шпулі Румкарфа. Гэта магчыма за кошт ёмістага замыкання электрычнага ланцуга праз паветра пры ўдзеле чалавека.
He менш цікавы дослед, у якім выкарыстоўвалася лямпа напальвання або трубка Гейслера *. Ен праводзіўся ў зацемненым пакоі. Адзін з кантактаў лямпы ці трубкі Гейслера далучаўся да крыніцы напружання (шпуля Румкарфа). Пры набліжэнні асістэнта да лямпы, без дотыку да яе, яна запальвалася.
Хочацца таксама нагадаць яшчэ адзін эксперымент Я. А. НаркевічаЕдкі.
Адной рукой даследчык бярэ кандэнсатарную трубку, другой — трубку Гейслера. Асістэнт адной рукой дакранаецца да трубкі, якая адразу ж пачынае свяціцца, а другой бярэ тэлефон. Як толькі другі асістэнт датыкнецца да кантактаў тэлефона. у ім чуецца гук,— гэтак сама, як і ў апісаным раней доследзе.
* Герметычная шкляная трубка з моцна разрэджаным газам і двума электродамі ўнутры. Сканструявана ў 1859 годзе нямецкім гутнікам Г. Гейслерам.
24
Толькі нямногія згаджаліся ўдзельнічаць у эксперыментах Я. А. НаркевічаЁдкі, якія часцей за ўсё праводзіліся ўначы, у цёмным пакоі і суправаджаліся трэскам і ўспышкамі электрычных разрадаў. «Ужо з самага пачатку,— пісаў у 1907 годзе ў сваёй кнізе «У вобласць таямнічага» вядомы папулярызатар прыродазнаўства В. В. Бітнер,— вас здзіўляе тая акалічнаць, што эксперыментатар, які трымае ў руках праваднік і падносіць яго да samara цела, выклікае з яго іскры». Калі кандэнсатарную трубку (прабірку з падкісленай вадой, з размешчанай унутры металічнай пласцінкай, якая злучана з адным полюсам шпулі Румкарфа) змясціць у сярэдзіну букета кветак, дык пры набліжэнні да яго рукі аператара ў паветранай прасторы паміж рукой і лісцем расліны таксама ўзнікаюць іскры. У гэтым доследзе лісце расліны і рука чалавека ўяўляюць сабой абкладкі своеасаблівага кандэнсатара. Пры напружанасці электрычнага поля 30 кВ/см (гэта можа забяспечыць шпуля Румкарфа) у паветранай шчыліне кандэнсатара адбываецца электрычны разрад, які суправаджаецца свячэннем — іскрай.
Як зарэгістраваць іскру, што ўтвараецца пры пэўных умовах каля паверхні цела чалавека? А што калі паспрабаваць узяць для гэтага фотапласцінку, якая пад канец XIX стагоддзя ўжо скарыстоўвалася некаторымі вучонымі для вывучэння электрычнага разраду? Дзякуючы вынаходлівасці, мэтанакіраванасці і настойлівасці Я. А. НаркевічуЕдку ўдалося вырашыць гэтую задачу. Так былі атрыманы скрытыя адлюстраванні лістоў раслін і металічных манет пры з’яўленні іскры паміж электродамі пасля ўключэння высакавольтнага генератара. Адзін з нешматлікіх наведнікаў лабараторыі Я. А. НаркевічаЕдкі паведаміў, што «нядаўна п. Едка дастасаваў свой электраграфічны спосаб для атрымання копій з друкаваных і гравіраваных малюнкаў. Спачатку ён праводзіў доследы над манетамі. Электраграфічныя здымкі, атрыманыя з манет, вызначаюцца высокай дакладнасцю малюнка. Я бачыў у яго некалькі такіх здымкаў і магу засведчыць, што яны выкананы даволі добра».
25
«Але гэта ж не новае»,— скажа чытач і будзе мець рацыю. Бо ў літаратуры мінулага стагоддзя неаднаразова адзначалася, што ёсць магчымасць атрымання электраграфічных адлюстраванняў цел ва ўмовах электрычнага разраду. Першыя такія працы былі выкананы яшчэ ў 40х гадах XIX стагоддзя ў Германіі: гэтак званыя «вільготныя фігуры» — адбіткі металічных прадметаў на шкле — праяўляліся пры кандэнсацыі вадзяной пары на паверхні шкла. Але ўжо нават паўтарэнне і пераасэнсаванне на ўласным вопыце зробленых высноў дазволіць сфармуляваць свае адносіны да з’яў і, такім чынам, паставіць новыя задачы. Менавіта так, мяркуем мы, і зрабіў Я. А. НаркевічЕдка: засвоіўшы вопыт, набыты папярэднікамі, ён крочыў далей — упершыню атрымаў адлюстраванні аб’ектаў жывой прыроды.
Атрымліваючы здымкі пальцаў рук з выкарыстаннем крыніц высокага напружання, неабходна было гарантаваць бяспеку. Гэта было дасягнута ўвядзеннем у эксперыментальную схему так званай дыферэнцыруючай ячэйкі, якая складалася з кандэнсатара і супраціўлення. Паддоследны ў часе эксперыменту браў у руку прабірку з падкісленай вадой, унутры якой змяшчаўся металічны электрод, злучаны з адным полюсам шпулі Румкарфа. Пальцам другой рукі ён дакранаўся да светаадчувальнай пласцінкі, на якой пры замыканні электрычнага ланцужка рэгістравалася свячэнне, што ўзнікала паблізу пальца.
Такім спосабам Я. А. НаркевічамЕдкам была атрымана вялікая калекцыя электраграфічных здымкаў— болей за 1500. «Шэраг такіх здымкаў,— пісала ў 1894 годзе газета «Внленскнй вестннк»,— наглядна ўзнаўляе перад намі работу току, які праходзіць у атмасферы і разраджаецца ў ёй іскрай. Вывучаючы гэтыя здымкі, вы маеце магчымасйь зазірнуць у прыроду таямнічай сілы электрычнасці, бачыць, як яна ўздзейнічае на найдрабнейшыя атамы рэчыва, што носіцйа ў атмасферы».
Выкарыстанне рэгістравальных матэрыялаў пры даследаванні электрычных з’яў дазволіла выявіць асаблівыя рысы разраднага працэсу, вывучэнне
26
якіх вокам з прычыны іх кароткачасовасці немагчымае. Я. А. НаркевічЁдка заўважыў, што «здымкі аб’ектаў, атрыманыя пры дапамозе розных крыніц электрычнасці, адрозніваюцца адзін ад другога. У прыватнасці, адбіткі, выкананыя з электрастатычнай машынай, адрозніваюцца ад здымкаў, атрыманых дзякуючы выкарыстанню шпулі Румкарфа. Электрычныя здымкі, зробленыя з дапамогай гальванічнага элемента, адрозніваюцца ад выкананых з дынамамашынай. Розныя і электраграфічныя адбіткі адмоўна і дадатна зараджаных аб’ектаў» *.
Уважлівае вывучэнне гэтых здымкаў прывяло Я. А. НаркевічаЁдку да пераканання, што форма электраграфічнага малюнка ў большай ступені залежыць ад велічыні электрычнага напружання, a таксама ад індывідуальных асаблівасцей суб’екта, чым ад тыпу выкарыстанай пры гэтым крыніцы электрычнага току. Абавязковай умовай утварэння электраграфічнага малюнка ён лічыў узнікненне электрычнага разраду ў паветраным прамежку паміж аб’ектам, напрыклад рукой чалавека, і рэгістравальным матэрыялам (у доследах Я. А. НаркевічаЁдкі ім служыла фатаграфічная пласцінка). Як фарміруецца адлюстраванне аб’екта? На гэтае пытанне вучоны дае адназначны адказ: «У ролі рысавальшчыка тут выступае сама электрычнасць, якая прымушае часцінкі (або найдрабнейшыя атамы рэчыва) распаўсюджвацца ў пэўным парадку».
Аб’ект даследавання не пасіўны ў дадзеных доследах. На думку аўтара вынаходкі, аб’ект, «аранжыраваны апісаным спосабам, мяняе патэнцыял электрычнасці ў атмасферы, якая нас акружае; усялякае парушэнне раўнавагі электрычнасці абавязкова суправаджаецца якойнебудзь з’явай». Іншымі словамі, прадмет, унесены ў электрычнае поле, змяняе размеркаванне яго напружанасці ў разрадным прамежку паміж электродамі ў адпаведнасці са сваімі геаметрычнымі і электрычнымі характарыстыкамі. Як паказана сучаснымі эксперыментамі, максімальнае пачарненне на фотастуж
* Decrespe М. La vie et les oeuv'res de m. de NarkiewiczIodko. Paris, 1896.
КНІГІ ОНЛАЙН
