Прафесар электраграфіі і магнетызму: Якуб Наркевіч-Ёдка
Віктар Грыбкоўскі, Вольга Гапоненка, Уладзімір Кісялёў
Памер: 70с.
Мінск 1988
Магчыма, не варта болей спыняцца на спосабе рэгістрацыі пры дапамозе электраграфічнага метаду «жыццёвага флюіду», бо гэта супярэчыць поглядам Я. А. НаркевічаЁдкі і вядзе хутчэй да містыкі, чым да навукі. Падобныя спробы выкарыстання электраграфіі ў парапсіхалогіі робяцца, на жаль, і зараз. Гэта адцягвае ад пошукаў матэрыялістычнай інтэрпрэтацыі электраграфічных эксперыментаў на аснове ўжо вядомых фізічных узаемадзеянняў і дае падставу для калянавуковых і антынавуковых версій. За зменамі, што рэгіструюцца на электраграфічных здымках, стаяць рэальныя фізікахімічныя працэсы, якія адбываюцца ў арганізме чалавека пры фізічных і эмацыянальных нагрузках. Вядома, што ў такіх выпадках адбываецца ўзмацненне (а ў адваротных — змяншэнне) потавыдзялення, змены складу і вільготнасці паветра ў разрадным прамежку, тэмпературы цела і г. д. Гэтыя факты ў сваю чаргу ўплываюць на характар працякання электрычнага разраду паміж участкам скуры чалавека і рэгістрацыйным матэрыялам.
У розных выданнях канца мінулага стагоддзя неаднаразова з’яўлялася рэпрадукцыя электра
* Шарко Ман Мартэн (1825—1893) — французскі вучоны, адзін з заснавальнікаў неўрапаталогіі і псіхатэрапіі.
*” Baraduc S. La force vitale. Paris, 1896.
41
графічнага здымка рук закаханых. У каментарыі, які прыводзіць В. В. Бітнер у кнізе «У вобласць таямнічага», адзначаецца наступнае: «...лёгка бачыць імкненне абедзвюх рук да злучэння. Пры гэтым варта звярнуць увагу на розніцу ў характары мужчынскай і жаночай рукі». Дык што, выходзіць, электраграфію можна скарыстаць для выяўлення псіхалагічнай сумяшчальнасці людзей? «Так»,— лічыў яе першаадкрывальнік.
I сёння замежныя даследчыкі паведамляюць пра атрыманне імі электраграфічных пацвярджэнняў «сімпатыі» і «антыпатыі» асобных людзей. У ЗША, напрыклад, электраграфічныя даследаванні атрымалі шырокае распаўсюджанне. Як адзначалася ў адным амерыканскім часопісе, іх выкарыстоўваюць для вызначэння псіхалагічнай сумяшчальнасці груп людзей, што працуюць у экстрэмальных умовах,— касманаўтаў, палярнікаў, маракоўпадводнікаў і інш.
РЭПСГРАЦЫЯ ЭЛЕКТРЫЧНЫХ СІГНАЛАЎ НА ААЛЕГМШІ
Як «пачуць» навальніцу за сто кіламетрау? ^ Прыём сігналаў ад шпулі Румкарфа * Дэманстрацыя доследаў у Пражскім універсітэце * Стварэнне радыё: папярэднікі і іх заслугі $z На што «здатны» звычайны вазон? ^: Для чаго расліне* тэлефонная трубка? і^ Поспех на выстаўцы ў Вільні ^. Антэна— галінка вярбы
БЯЗДРОТАВЫ «ТЭЛЕГРАФ» Я. А. НАРКЕВІЧАЁДКІ
Мы ўжо прыгадвалі доследы Я А. НаркевічаЕдкі, у якіх ён выразна чуў гук індукцыйнай спіралі шпулі Румкарфа, карыстаючыся не злучанай з ёй непасрэдна тэлефоннай трубкай. Гэта быў толькі першы яго крок на шляху шырокага дастасавання тэлефоннай трубкі для рэгістрацыі змен, якія адбываюцца ў навакольнай атмасферы. Ужо ў 1890 годзе Я. А. НаркевічЕдка ўжыў для рэгістрацыі навальнічных разрадаў свайго роду «радыёпрыёмнік». Прыбор, галоўнай часткай якога служыла тэлефонная трубка, дазваляў рэгістраваць электрычныя разрады ў атмасферы на адлегласці да 100 км. Паведамленне пра гэтыя доследы было надрукавана ў № 4 часопіса «Метеорологнческнй вестннк» за 1891 год, дзе пісалася, што 28 ліпеня 1890 года даследчыкам у «зробленай па яго сістэме атмасферычнай станцыі» былі прыняты з дапамогай тэлефонаў моцныя сігналы, якія сведчылі пра набліжэнне навальніцы. Апісаныя падзеі адбываліся ў Наднёмане. 3 набліжэннем навальнічных хмар «...у тэлефонах усё выразней і выразней чуўся шум і характарыстычны трэск».
Вучоны не абмежаваўся эксперыментамі па
43
прыёме сігналаў, што ўзнікалі пры атмасферных разрадах. У 1891 годзе на пасяджэнні фізічнага аддзялення Рускага фізікахімічнага таварыства, у 1892 годзе ў Інстытуце эксперыментальнай медыцыны ў Пецярбурзе і ў Пражскім універсітэце, а ў 1896 годзе і ў 1902 годзе на сельскагаспадарчых выстаўках у Мінску і Вільні ён з поспехам дэманстраваў магчымасць рэгістрацыі з дапамогай тэлефона электрычных сігналаў, якія ўтвараліся шпуляй Румкарфа.
У сакавіку 1892 года, паводле «Мпнского ліістка», папячыцель Інстытута эксперыментальнай медыцыны з вялікай цікавасцю азнаёміўся «з доследамі перадачы гукавых ваганняў у ізаляваных тэлефонах». У ліпені 1892 года гэтая ж газета паведамляла сваім чытачам, што з 4 па 8 ліпеня ў Празе праходзіла выстаўка прац Я. А. НаркевічаЕдкі і дэманстрацыя навуковых эксперыментаў у абсерваторыі і на метэаралагічнай станцыі Пражскага універсітэта. Тут ім былі паказаны работы «ў галіне перадачы гукавых і светлавых з’яў пры ўдзеле чалавечага арганізма». Гэты факт засведчаны пратаколам з падрабязным апісаннем зробленага вучоным адкрыцця. Пратакол быў завераны подпісамі вялікай колькасці вучоных, якія прысутнічалі на доследах нашага земляка.
Захаваўся пратакол пасяджэння фізічнага аддзялення Рускага фізікахімічнага таварыства пры Пецярбургскім універсітэце за № 115 (125) ад 12 лютага 1891 года. У пункце VIII гэтага дакумента гаворыцца: «Ад імя п. НаркевічаЕдкі I. I. Боргман* паведамляе пра гучанне ў ізаляваных тэлефонах. Калі адзін з полюсаў Румкарфавай шпулі, прыведзенай у дзеянне, злучыць з вастрыём, а ізаляваны праваднік, які ідзе ад другога полюса (шпуля размешчана на значнай адлегласці ў іншым памяшканні), назіральнік трымае ў адной руцэ, дык ізаляваны тэлефон, што знаходзіцца ў другой руцэ, гучыць і, будучы паднесены да вуха
* Боргман Іван Іванавіч (1849—1914) — рускі фізік, прафесар, а ў 1905—1910 гадах першы выбарны рэктар Пецярбургскага універсітэта.
44
другой асобы, перадае ваганні перапыняльніка шпулі. Чалавечае цела ў гэтым выпадку выконвае ролю кандэнсатара. Падобным кандэнсатарам можа быць водны басейн і іншае. На заключэнне Я. А. НаркевічЕдка дэманструе перад сходам свае доследы з поўным поспехам».
Праз чатыры гады, 25 красавіка (7 мая па новым стылі) 1895 года на пасяджэнні гэтага ж аддзялення вядомы рускі вучоны A. С. Папоў выступіў з дакладам «Аб адносінах металічных парашкоў да электрычных ваганняў» і прадэманстраваў работу сканструяванага ім так званага навальніцаадзначніка (прыбор для рэгістрацыі навальніц, па электрычных разрадах, якія суправаджаюць гэтую атмасферную з’яву). Гэты дзень увайшоў у гісторыю як дзень вынаходства радыё. Апісанне схемы і прынцыпу дзеяння гэтай прылады A. С. Папова было зроблена ім у артыкуле «Прыбор для выяўлення і рэгістрацыі электрычных ваганняў», апублікаваным у часопісе Рускага фізікахімічнага таварыства *. Пры гэтым A. С. Папоў выказаў надзею, што ягоны прыбор пры далейшым удасканаленні можа быць дастасаваны да перадачы сігналаў на адлегласці. Нагадаем, што першая ў свеце радыёграма, якая складалася з двух слоў «Генрых Герц», была паслана ў эфір 12 (24) сакавіка 1896 года.
Навальніцаадзначнік A. С. Папова складаўся з антэны, якая ўспрымала электрамагнітныя хвалі, народжаныя атмасферным разрадам, прыёмніка, які пераўтвараў высокачастотныя ваганні ў электрычны сігнал, зручны для рэгістрацыі, і адначасова ўзмацняў яго, і рэгістрацыйнага апарата (званка). Летам 1895 года навальніцаадзначнік быў устаноўлены на метэаралагічнай станцыі Пецярбургскага ляснога інстытута. Прынята лічыць, што гэты прыбор з’яўляецца правобразам сучаснага радыёпрыёмніка.
3 адкрыццём электрамагнітных хваль ідэя бяздротавай сувязі ўсё больш вабіла вучоных. Досле
* Журнал Русского фйзйкохймйческого обіцества. Часть фйз.
1896. Т. 28, вып. 1. С. 1—14.
45
ды Г. Герца паўтаралі і вывучалі многія вядомыя вучоныя розных краін. Сярод іх Н. Тэсла, A. Р. Сталетаў, М. Р. Ягораў. Але бліжэй за ўсіх падыйшоў да ўвасаблення гэтай ідэі ў жыццё О. Лодж*, якога зацікавілі работы Э. Бранлі па даследаванні змяншэння супраціўлення металічных парашкоў ва ўмовах электрычнага разраду. Ен удасканаліў канструкцыю трубкі з металічным парашком і назваў гэты прыбор кагерэрам (яго выкарыстаў у сваіх доследах A. С. Папоў). Пасля смерці Г. Герца О. Лодж прачытаў 1 чэрвеня 1894 года ў Каралеўскім інстытуце лекцыю, прысвечаную памяці вучонага, на якой ён, пасля дэманстрацыі доследаў Г. Герца, расказаў, як дзейнічае кагерэр. Аднак ні ў лекцыі, ні ў іншых выступленнях О. Лодж не выказаўся пра магчымасць выкарыстання электрамагнітных хваль для наладжвання сувязі без правадоў.
Есць яшчэ адзін цікавы дакумент, які пацвярджае прыярытэт Я. А. НаркевічаЕдкі ў бяздротавай перадачы сігналаў. Гэта пратакол пасяджэння Французскага фізічнага таварыства ў Парыжы, якое адбылося ў снежні 1898 года. У ім адзначаецца, што О. Лоджу «належыць першая ідэя тэлеграфіі без правадоў, калі мы не пажадаем дайсці да НаркевічаЕдкі, ...які двуматрыма гадамі раней выканаў у Вене вельмі цікавыя перадачы са шпуляй Румкарфа, злучанай з зямлёй, антэнай і прыёмнікам, створаным з антэны і тэлефона, таксама заземленага (праўда, можа быць, без выразнага ўсведамлення ролі электрамагнітных хваляў у гэтых доследах)» **.
ЦІ МОЖА РАСЛІНА ПРЫМАЦЬ ЭЛЕКТРЫЧНЫ СІГНАЛ?
Паспяховае практычнае дзеянне прапанаванага Я А. НаркевічамЕдкам прыбора даказвала яго здольнасць улоўліваць электрамагнітныя
* Лодж Олівер Джозеф (1851—1940) — англійскі фізік, член Лонданскага каралеўскага таварыства.
** Нзобретенйе радйо: A. С. Попов / Под ped. A. Н. Берга. М., 1966.
46
хваляванні ў атмасферы. Вучонага зацікавіла, a ці можа расліна служыць антэнай для прыёму электрамагнітнага сігналу.
На выстаўцы ў Мінску ў 1896 годзе ён ажыццявіў перадачу электрычных сігналаў ад шпулі Румкарфа, адзін з полюсаў якой быў заземлены. Антэнай у гэтых доследаў была пакаёвая кветкавая расліна, што расла ў звычайным гаршку. Галінка расліны злучалася дротам з тэлефоннай трубкай, адкуль выразна чуліся гукі, якія ішлі ад шпулі.
Праз шэсць гадоў на Віленскай выстаўцы Я. А. НаркевічЁдка дэманстраваў аналагічныя доследы, дзе ў якасці прыёмніка служыла апушчаная ў ваду галінка вярбы, злучаная з тэлефонам. Газета «Мннскнй лнсток» (1902, № 165) адгукнулася на гэта новае «адкрыццё ў галіне электрычнасці». Яна адзначала, што «НаркевічЕдка пераканаўся ў тым, што кожная галінка жывога дрэва можа служыць процілеглай станцыяй бяздротавага тэлеграфа».
Прыведзеныя факты пра доследы пачатку 90х гадоў мінулага стагоддзя па перадачы электрамагнітных сігналаў сведчаць: вынаходства радыё ўзнікла не на пустым месцы, а было падрыхтавана ўсім ходам развіцця фізічнай навукі. Мы не імкнемся пахіснуць сталую агульнапрызнаную думку. Істотна іншае — разуменне таго, што ў навуцы часам бывае больш важна асмеліцца выказаць нетрывіяльную думку, чым увасобіць яе матэрыяльна. Нам прыемна, што ўклад у гэта ўнёс наш зямляк з Наднёмана.
КНІГІ ОНЛАЙН
