Праўда як рэлігія
Гутаркі з Васілём Быкавым
Юрась Залоска
Выдавец: Медысонт
Памер: 192с.
Мінск 2010
Я так мяркую, што нацыянальную прыналежнасць пісьменніка вызначае перш за ўсё мова ягоных твораў, затым — нацыянальнасць яго персанажаў. 3 першага
майго апавядання я пішу па-беларуску, вялізная бальшыня маіх персанажаў людзі Беларусі. Але праўда, што ў свет яны выходзілі з расійскіх выданняў. Тое, аднак, ад мяне не залежала. Яшчэ на пачатку мае творчасці паявіліся цяжкасці з выданнем у Беларусі (і не толькі ў Беларусі), бо пасля “Мёртвым не баліць” (1965 год) мае аповесці пра вайну падвергліся астракізму ва ўсёй краіне саветаў. Становішча стала асабліва невыноснае, калі ў апарат ЦК КПСС прыйшоў наш зямляк В. Сеўрук. Адзіны часопіс, які тады мяне друкаваў у Маскве, быў “Новый мнр” пад рэдакцыяй А.Твардоўскага. Але вялізнаю перашкодай між аўтарам і часопісам стаў моўны бар’ер узровень перакладаў на расійскую мову не задавальняў рэдакцыю. Аднойчы пасля рэдакцыйнага абмеркавання Твардоўскі прапанаваў, каб пераклад аповесці (“Праклятая вышыня”) зрабіў сам аўтар. (Былі прапановы заказаць пераклад У.Дудзінцаву, якога тады грамілі за раман “He хлебам адзіным”, і Твардоўскі, падумаўшы, сказаў: “Значыць, так: аўтар Быкаў, перакладчык Дудзінцаў, рэдактар Твардоўскі? I вы думаеце, што з такім трыё ўдасца надрукаваць аповесць? Хай папрацуе сам Быкаў, сам і будзе адказваць”.) Я мусіў перакладаць. He памятаю, як ацаніў Аляксандр Трыфанавіч тую маю спробу (здаецца, невысока), але аповесць надрукавалі менавіта ў маім перакладзе. 3 перакладам наступнай (“Круглянскі мост”) ранейшых праблем не было, мабыць, я больш-менш асвойтаўся ў рамястве самаперакладу. Хаця наўрад ці калі дасягнуў дасканаласці, бо, як некалі заўважыў Іван Бунін, блізкія мовы горш за іншыя паддаюцца перакладу. Тое я адчуў на ўласнае практыцы. Намеру рабіцца расійскім празаікам у мяне не было ніколі, хапіла розуму зразумець, што расійская мова не для мяне, народжаны беларусам беларусам застанецца. Хаця, мушу прызнаць, уплыў на мяне расійскай вайсковай прозы быў даволі моцны. Асабліва як у Маскве паявіліся аповесці аўтараў г. зв. “лейтэнанцкай прозы”:
Бакланава, Бондарава, Вераб’ёва, некаторых іншых. Аднак той уплыў, хоць і быў плённы, але стаўся кароткачасовым. У маіх партызанскіх аповесцях ён сышоў на нішто, тут ужо я працаваў цалкам самастойна і, як хутка прызналі расійскія крытыкі дэмакратычнага накірунку, даволі плённа. Здаецца, сапраўды, тут ужо мае творы пачалі ўплываць на пэўную (не горшую) частку расійскай вайсковай прозы. Мабыць, у тым ёсць нейкая заслуга Быкава як беларускага пісьменніка, творы якога перакладзены на болей чым 50 моў свету. Хоць бы і з расійскіх выданняў. Але што з расійскіх, тут я не вінаваты, хай бы перакладалі з беларускіх. Ды з беларускае перакладчыкаў не было нідзе, як не было выдаўцоў (апроч хіба беларускай дыяспары), ніхто у свеце нашае мовы не ведаў. Памятаю маё засмучэнне, калі, будучы ў Парыжы, даведаўся, што ў Сарбоне ёсць факультэт усходніх моваў, дзе вывучаюцца ўсе ўсходне-славянскія мовы, апроч беларускай. У чым тут прычына? Ці не ў спрадвечнай падлегласці, славутай талерантнасці і рахманасці нацыі, якая толькі напрыканцы XX стагоддзя заявіла аб памкненні да дзяржаўнасці і тут жа спалохана папярхнулася — найперш каб не пакрыўдзіць суседзяў.
— Ці схільны Вы думаць, што сёння рэалізм як мастацкі метад у сусветнай літаратуры ўвогуле страчвае сваю мастацкую каштоўнасць — з прычыны анігіляцыі самога жыцця, знікнення непасрэднасці чалавечых перажыванняў і паводзін, распаду традыцыйнай біблейскай маралі, замены ўчынкаў на фальшывыя інфармацыйныя ўмоўнасці? Ці не гатовы прызнаць, што зараз надыходзіць пара пісьменнікаў-інтэлектуалаў, калі заўгодна — філосафаў, а не мастакоў слова?
— Так мяркую, што рэалізм аджывае сваё найперш у сытых, забяспечаных грамадствах, дзе ён як напрамак мастацтва ўжо адпрацаваў уласныя магчымасці. I так бы мовіць, надакучыў, “прыеўся” спажывецкаму грамадству, якое, падпарадкуючыся зменлівым законам
рынку, прагне новенькага, востранькага, незвычайнага. У грамадствах жа, якія раздзіраюць сацыялыіыя праблемы, якія пакутуюць без элементарных грамадзянскіх свабод, нацыянальна не рэалізаваных, у такіх грамадствах яшчэ доўга будзе існаваць патрэба ў звычайным рэалізме, з яго чэрствай праўдай жыцця, адлюстраванай у формах самога жыцця. Тое меркаванне, вядома, не выключае памкнення пэўнай (элітнай) часткі грамадства да мастацтва іншага кшталту з ухілам у бок формы, эпатажных прыёмаў творчасці, асабліва папулярных на Захадзе. Але не забудзем: перайманне ёсць паўтор, другаснасць, няздольныя даць кшталт адкрыцця, і ў дэмакратычным грамадстве хіба што будзе цярпімае, не болей. У недэмакратычным жа не будзе і элементарнай цярпімасці.
Дарэчы, у Вас практычна няма твораў пра сучаснасць (апроч, бадай, апавяданняў “Бедныя людзі, “Фрузына”). Вы што, інтуітыўна адчувалі немастацкасць часу і свядома адмовіліся выказвацца пра яго мастацкім словам?
— Для мяне час так званага застою, як бы ён ні вызначаўся эканамічна, у экзістэнцыяльных стасунках сапраўды здаваўся немастацкім. Рэалістычнае мастацтва — выяўленчае ці літаратура — усё ж вымагае пэўнага элементу стыхійнасці, неарганізаванасці, якіх не было ў нашым дашчэнту зарганізаваным, рэгламентаваным бальшавісцкім мінулым. На вайне тае стыхійнасці было куды болей, асабліва ў партызанскай вайне, на акупаванай тэрыторыі, і туды інстынктыўна памкнуліся мае літаратурна-эстэтычныя сімпатыі.
...1 таму ў дачыненні да сучаснасці Вы абралі не эстэтычны, a палітычны шлях умяшання ў жыццё. Ці азначае гэта, што літаратуру вызначае ўсё-такі кандыцыя самога жыцця, і жыццё папросту можа не даць спрыяльных імпульсаў для творчасці (“крызісны час”)?
Наколькі наш час лёсавызначальны для нацыі,
наколькі драматычны і “пракляты” для грамадства, настолькі ён неспрыяльны для мастацтва, для функцыянавання культуры. Крызісны час тым усё сказана. Вядома, пасля ён дасць пэўны плён, можа быць, і плён значны, але — пасля. Як усё ўляжацца, настане нейкая пэўнасць і выразнасць, усталюецца пэўны позірк на мінулае, якім неўзабаве зробіцца наша сучаснае. Выпрацуецца пэўная эстэтыка, адпаведная густам новага часу. Пэўна, на змену ранейшай эстэтыцы, дзе ўсё ж пераважаў рэалізм (крытычны, сацыялістычны) прыйдзе які нечуваны гіпермадэрнізм. Хай! Mae ж літаратурныя густы, што склаліся пад уплывам класічнага рэалізму XIX стагоддзя, умацаваліся ў рэчышчы рэалізму ХХ-га, ад таго не пацерпяць, і не мне ўжо мяняць іх на штось нязвыклае. Позна ўжо, ды і не цікава.
— Відавочна, што ў процістаўленні жыццё — мастацтва Вы аддаеце прыярытэт жыццю. Калі так, то ўсё прыгожае, усе класічныя шэдэўры літаратуры, жывапісу і г.д. як бы народжаны самім жыццём. Дык вось: ці не можа ў прынцыпе стацца так, што мастацтва збанкрутуе канчаткова, адпрэчанае самім жыццём?
— Адказ на гэтае пытанне вынікае з папярэдніх. Вядома, мастацтва нараджаецца з пэўных праяваў жыцця (найбольш рэалістычнае мастацтва), але таксама і з унутраных, душэўных імпульсаў, сігналаў аўтарскай падсвядомасці. Суадносіны таго і другога ў кожным творы кожнага аўтара дужа няпэўныя. Бываюць творы, нібы само жыццё, “спыненае імгненне”; бываюць створаныя выключна з ірацыянальных элементаў, дзе ад рэальнасці, бадай, нічога няма. Мабыць, каштоўнасць тых ды іншых вызначаецца ўсё ж не так спосабам адлюстравання, як характарам творцы, сутнасцю яго часам выразнага, а часам загадкавага таленту. У культурным грамадстве сапраўднае мастацтва (не кітч) па сваёй сіле ўздзеяння можа супернічаць з натуральнымі праявамі жыцця. Уплывы мастацкіх вобразаў на душу
чалавека, аднак, дужа невыразныя, апасродкаваныя, залежныя ад псіхічнай канстытуцыі асобы, узроўню яе культурнасці, а таксама ад меры мастацкай умоўнасці твору. Тая ўмоўнасць бывае нармальнай, агульнапрынятай, бывае празмернай і цяжкой для ўпрыняцця, бывае недастатковай і з тае прычыны таксама не кранае спажыўца прыгожага. Іншае ж аказвае зусім адваротнае ўражанне, чым на тое разлічваў аўтар. Яшчэ Арыстоцель заўважыў пэўны парадокс успрыняцця мастацтва, калі пісаў, што “мы з задавальненнем глядзім на выяву таго, на што ў рэчаіснасці глядзець непрыемна”. Чаму так не зусім зразумела. Але, мабыць, у тым нешта адчувалі марксісты, якія, не маючы магчымасці выкараніць “негатыў” з рэальнага жыцця, заўзята выкаранялі яго з мастацтва. Сучасная рэчаіснасць, вядома, тоіць у сабе безліч самага рознага, у тым ліку і драматычнатрагедыйнага, заўжды каштоўнага для мастацтва. Але праблема, мабыць, у тым, што да пары гэта сырэц, паўфабрыкат, сусла, з якога яшчэ трэба вырабіць прадукт. А тое патрабуе часу. Выспее, перабродзіць у дзяжы мастакоўскай свядомасці (асабліва ў падсвядомасці), і вінар-аўтар зробіць з яго напой багоў. Але не цяпер, не ў крызісны час. У крызісны час майстра заняты не так пошукам метафар, як пошукам хлеба. Найбольш чорнага хлеба праўды.
...I тады мастак — напрыклад, Васіль Быкаў замяняе пісьменніцкі стол на публіцыстычную трыбуну. Ці азначае гэта, што ў жыцці мастака рана ці позна можа наспець момант, калі палітычная і грамадская дзейнасць стаецца як бы натуральным працягам яго мастацкай, эстэтычнай творчасці?
— Я ніколі не быў палітыкам і не імкнуўся ні ў якую палітыку. I калі я цяпер час ад часу наважваюся нешта сказаць, дык толькі з тае прычыны, што цяжка змоўчаць. Мабыць, гэта ўжо недахоп майго характару нязручнага, няздатнага, невыгоднага для сябе характару. Зайздрошчу некаторым таленавітым старэйшым,
якія ўмеюць мудра маўчаць. Але што зробіш сябе не пераробіш. Усё жыццё я імкнуўся да свабоды у тым ліку і да свабоды асабістай, свабоды распарадзіцца ўласным лёсам, чаго, зрэшты, мне ніколі і не ўдавалася. Ды і ці магло ўдацца? Ці можна ажыццявіць якое з элементарных чалавечых памкненняў у несвабодным і бяспраўным грамадстве?
— Аднак жа, хоць Вы і вельмі ашчадна прысутнічаеце ў палітыцы, але ж паспелі набыць як заўважнае кола сваіх прыхілыіікаў, гэтак і кола апанентаў. Мабыць, што да прыхільнікаў, то іх колькасць апошнім часам значна пабольшала. Скажыце, у маральным плане, ці надавалі Вы калі-небудзь увагу таму, якія людзі вакол Вас гуртуюцца і якім чынам і ў якіх мэтах выкарыстоўваецца Ваша гмя?
— Людзі, якія ля мяне гуртуюцца? Тым болей выкарыстоўваюць маё імя? He зусім разумею, якія людзі? I што карысці каму з майго імя? Я не банкір, не наменклатуршчык, не партфункцыянер як і ўсе радавыя грамадзяне, я бяспраўны, стары пенсіянер, чым і каму я магу памагчы? Парадаў я не даю, зрэшты, па іх да мяне ніхто і не звяртаецца. У наш час кожны жыве ўласным розумам, як і ўласным разлікам.
КНІГІ ОНЛАЙН
