КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
У Маскве маю канцэпцыю, асабліва ваенных твораў, падтрымала дэмакратычная літаратурная эліта, шмат якія знаныя крытыкі — самыя знаныя, і самы знаны часопіс. I беларусы былі змушаны з гэтым лічыцца. Хоць здараліся і канфлікты, калі, скажам, там друкавалі і хвалілі, як гэта было з тым жа “Сотнікавым”, а тут — не друкавалі, наадварот, наладжвалі абмеркаванні ў рэдакцыях, выказваліся. Уяўляеце, там ужо прайшло і цэнзуру і Галоўліт — раз надрукавалі, — а тут некаторыя цяперашнія “дэмакраты” гаварылі: “А Масква нам не ўказ, Масква і Еўтушэнку друкуе” (Еўтушэнка тады быў адыёзная фігура). Тут адбываўся аўтаномны працэс. Ну, але ён ўсё-такі скончыўся недзе на пачатку 1980-х. Хаця, канешне, друкавалі мяне з цяжкасцю. На жаль, некаторыя рэчы так і пайшлі ў збор твораў пакарэжанымі, не з тымі канцоўкамі... ? — Надта “абскубаныя”, у тым ліку і “Мёртвым не баліць”. Паколькі гэта друкавалася многа разоў і разышлося на іншых мовах, я не палічыў патрэбным вяртацца назад і нешта аднаўляць. Ды і як аднаўляць? Папершае, у мяне ўжо не засталося саміх арыгіналаў; пры шматлікіх пераробках, перадрукоўках і карэктурах ужо не знойдзеш, дзе канцы, дзе пачаткі. Гэтага шкада, канечне. Да апошняга ж часу ўсё здымалі “вострыя месцы”. Памятаю, як у зборы твораў, чатырохтомніку, я даў “Мёртвым не баліць”. Тут Кузьмін (колішні сакратар ЦК КПБ. — Ю.З.) тады падтрымаў, даў каманду друкаваць. Беларускі Галоўліт завізаваў, але, канечне ж, яны не маглі не перастрахавацца... ЦК наш мала што мог, усё вырашала Масква. Наш Галоўліт, падпарадкаваны па службе беларускаму ЦК, усё-такі данёс пра тое ў Маскву. Адтуль па лініі вышэйшага Галоўліта паступіла каманда “зняць”, і нашы галоўлітаўцы бегалі на паліграфкамбінат здымаць сваю візу з рукапісу, каторы ўжо быў здадзены ў набор... Тады, памятаю, Кузьмін у размове ў ЦК сказаў: “Што ж рабіць?.. Ведаеце, зрабіце якія-небудзь праўкі, хоць стылёвыя, дзеля блізіру, каб я мог сказаць, што аўтар перапрацаваў аповесць”. Вот я і выкрэсліваў некаторыя азначэнні, уносіў трошкі бруду на старонкі, каб было відаць, што аўтар “перапрацаваў аповесць”. Тады нябожчык М. Дубянецкі (на той час дырэктар выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Ю. 3.) пасылаў Суславу тэлеграму са скаргай на Сеўрука, майго “куратара” ў ЦК КПСС, каторы на мне зрабіў кар’еру. Вот як гэта ўсё рабілася. У Вас практычна няма твораў пра сучаснасць, толькі два ці тры апавяданні. Гэта ад чаго — ад эстэтычнага непрыняцця, так бы мовіць, бягучай рэчаіснасці? Мабыць, так. Мне ўсё-такі больш цікавае, як гэта заўсёды бывае, кожнаму чалавеку, — мінулае, а не сучаснае. Сучаснае, яно ў стане нейкай скаламучанасці, як мутная лужына, у каторай нічога не відаць. А калі нешта адстаіцца, то ў лужыне відаць гразь, чарвякі, ужо цікавей становіцца. Так, відаць, і для пісьменніка. Ну і пасля, я ўжо прывык глядзець туды, і не толькі да вайны, але, скажам, і ў трыццатыя гады. У трыццатыя гады я быў хлопец, хадзіў у школу, яшчэ малы быў, але, тым не менш, мне там бачыцца вялікі драматызм нашага мінулага, там шмат якія разгадкі і нашага часу, і ранейшага. Гэта быў вельмі драматычны час. Чым жа ён драматычны? — На сялянскай Беларусі тады нішчыўся цэлы клас — сялянства. Менавіта тады ён нішчыўся. I гэта было так балюча, прычым жа не толькі перапісвалі з аднаго саслоўя ў другое, але сапраўды нішчыўся, фізічна вынішчаўся. Гэта як жа можна было ў Беларусі жыць сялянам, загнаным у калгасы, у якіх прымушалі працаваць цэлы год і нічога не плацілі? Толькі 40 сотак агародаў было, і з гэтага гарода трэба было ўсё дзяржаве аддаць, і падаткі, і малако, і мяса, і яйкі, абсалютна ўсё здавалі. Купіць што-небудзь не было за што, таму што ніхто не зарабляў грошай, і не было дзе купіць, нічога ж не прадавалі. Гэта было жахліва. Я не ведаю, як тады магчыма было выжыць... Аднак жа выжылі. Пасля — вайна. Вайна, канешне, жахлівая рэч, але вот я ведаю, мае землякі ў вёсцы гаварылі: толькі ў вайну і паелі хлеба. Да вайны не елі. I пасля вайны, натуральна, не елі, толькі ў вайну паелі, — у вайну, у гэтую крывавую вайну, пад акупацыяй, пры партызанцы, калі фронт два разы прайшоў!.. Аднак жа у вайну елі хлеб. А ўсё таму, што немцы вярнулі назад зямлю, кожны сваю “палоску” вярнуў, хоць межы былі панішчаны, і сеялі, хто мог, усе сеялі, і ўбіралі... Якая гэта была гаспадарка ні энергарэсурсаў, ні МТС, ні трактароў не было, і коні не ва ўсіх былі, аднак неяк апрацоўвалі і елі з хлебам. 3 1933 года і да самага пачатку вайны хлеба не было, карміліся, я памятаю, бульбай, каторая канчалася недзе вясной, у красавіку. I вось нічога ні хлеба, ні бульбы, траву елі. Пасля, натуральна, пасляваенныя гады 1945, 1946, 1947, мабыць, і 1948-мы таксама былі галодныя. Толькі пазней пачалі зажывацца патроху... Вот такі лёс гэтых пакаленняў. Дык вот я скажу, што там вельмі шмат, шмат розных катаклізмаў схавана... Гэта драматычная пара. Шкада, старэйшыя пісьменнікі, тыя, хто мог бы напісаць пра гэта, альбо панішчаны ў часе рэпрэсій, альбо, заангажаваныя кампартыяй, ніколі пра гэта не напішуць. Хто, напрыклад? — Ды тыя, што старэйшыя за мяне, болей адчувалі, перажылі, ведаюць і памятаюць. Ну але яны не напішуць, памкненні іх накіраваны ў іншы бок... — Старэйшым пісьменнікам, відавочна, болей даспадобы “кайф часу”, асалоды бягучай рэчаіснасці... — ...Выкананне планаў, пяцігодак, роля партыі, райкамаў, парторгаў і г.д... Вы схільныя скептычна ставіцца да такой літаратуры? — Ды гэта наогул фальшывая літаратура, фальшыўка... Я ніколі не быў высокай думкі пра сваю літаратуру, ну, пісаў, як умеў, мабыць, іншыя ўмеюць лепей. Ведаю шмат пісьменнікаў, каторыя таленавіцей, чым я, дапусцім. Але ў іх чагосьці не хапае. He хапае, перш за ўсё, я так мяркую, чыстага сумлення асабістага. Усё-такі адну заслугу я за сабой лічу, “чыслю”, і магу гэтым ганарыцца: ВА ЎСІМ ТЫМ, ШТО Я НАПІСАУ, НЯМА НІВОДНАГА КАМУНІСТА. Вот я так абышоўся, што камуністаў у мяне няма. Ёсць розныя людзі, кепскія ці добрыя, але камуністаў няма. Толькі ў адным выпадку, адно слова, і то гэта не мая віна... 2 Рэдагавалі “Сотнікава”. Было вялікае абмеркаванне на рэдкалегіі “Полымя”, зноў-такі пасля публікацыі ў “Новом мнре”, выступалі многія, нябож- чык Вялюгін, іншыя... Пасля далі рэдагаваць, даводзіць да ладу Сачанку. I Сачанка, памятаю, пераканаў мяне, што трэба, каб тое прайшло, ну там у пэўным месцы ўказаць, што Сотнікаў камуніст быў... А літаратура некаторых слынных празаікаў цалкам жа замешана на “воспеваннн ролн партнн”, як і трэба было. У кожным рамане парторгі, камуністы, іх барацьба і да т.п. Дык чаго вартая гэта літаратура наогул? -Мяне, Васіль Уладзіміравіч, з некаторага часу цікавіць пэўная загадка Вашага таленту. Наколькі я разумею, Вы, прыехаўшы з Далёкага Усходу ў Гродна, не мелі на той час якой-небудзь філалагічнай вывучкі, так жа? Значыцца, трэба было мець калі не філалагічную, дык нейкую магутпную ўнутраную ўпэўненасць у маральным праве пісаць? — Юрась, я скажу, што гэта была не “магутная ўпэўненасць”, а мая арганічная агіда да фальшу. Так, філалагічнай вывучкі ў мяне не было, але фальшу ў жыцці я нагледзеўся досыць, усё сваё жыццё толькі яго і бачыў... Таму яшчэ сваімі рукамі ствараць гэты фалып я не хацеў, мне гэта было проста агідна. Першая ж мая маленькая кніжачка — зборнік апавяданняў “Ход канём”была сатырычная. Гэта было ў часе “адлігі”, пасля XX з’езда партыі, які ўскалыхнуў народ. Тады я пачаў пісаць тыя апавяданні слабыя, канешне, але ўсё ж гэта была сатыра, там была нейкая пазіцыя. I там не было фальшу, я так думаю. Пасля тыя апавяданні не друкаваў нідзе, таму што ў літаратурным сэнсе проста слабіна была... — I ўсё ж такі Вы доўгг час былі адарваны ад роднай мовы, пачалі пісаць бадай у трыццацігадовым узросце, зразумела, што зрабіць гэта было не так лёгка. На якой мове пачыналі пісаць па-расійску ці па-беларуску? — Зараз я скажу пра такія моманты маёй біяграфіі. Я прыехаў у Гродна з Далёкага Усходу ў 1955 годзе, з кароткім побытам у Лапічах пад Асіповічамі служыў там некалькі месяцаў. He было ў мяне, вядома, ні кватэры, нічога не было, я быў нейкі час без работы. Пасля надарылася ў рэдакцыі ‘Тродзенскай праўды” пасада карэктара, і мяне туды ўзялі — на беларускае выданне (газета тады выходзіла на дзвюх мовах па-расійску і па-беларуску, на беларускую мову дублявалі, здаецца, 800 асобнікаў). Я пайшоў карэктарам беларускага выдання. Папрацаваў там некалькі месяцаў, пасля перайшоў у сакратарыят, на вычытку перакладаў расійскамоўных карэспандэнцый на беларускую мову. Так што ў мяне папросту не было патрэбы карыстацца расійскай мовай, я ёй не карыстаўся, бо ўвесь час працаваў з беларускай мовай. Першыя апавяданні, якія напісаў, а затым надрукаваў, былі, канечне, беларускія. Затым ужо для патрэбы самаперакладу мне давялося авалодваць і расійскай літаратурнай мовай. Гэта быў вельмі складаны працэс, і пераклады, каторыя рабіў пазней, нават апошнія, — вымагалі каласальнай працы. Вот што значыць не родная мова... Што Вас прымусіла рабіць пераклады? — Я таму звярнуўся да расійскай мовы, і сам пачаў перакладаць, што пераклады ўсіх прафесійных перакладчыкаў мяне не задавальнялі, бо яны былі проста слабымі ў моўных адносінах. Я гэта рабіў лепш. — А як тэхнічна гэта выглядае? — Працэс такі. Звычайна я пішу на паперы, пасля сам перадрукоўваю, пасля гэты перадрук праўлю канечне, праўлю добра, затым жонка перадрукоўвае на чыставік. Такім чынам, у мяне атрымліваецца адзін уласнаручны перадрук. Гэта пры стварэнні арыгінала. А калі перакладаю на расійскую мову, то некаторыя старонкі перадрукоўваю па сем разоў, бо да чарнаты праўкі даходзяць, і трэба перадрукоўваць, бо разабраць немагчыма. Вот такая гэта праца — пераклад на расійскую мову. Я з гэтага зрабіў выснову, што як бы я не валодаў баларускай мовай, але ўсё-такі гэта родная мова, і тым усё сказана... Стаць расійскамоўным пісьменнікам я не магу, мабыць, наканавана быць пісьменнікам беларускім. — Аднак жа дзякуючы расійскім перакладам сусветная чытацкая аўдыторыя прызвычаілася да таго, што Вы — рускамоўны аўтар, расійскі пісьменнік — Васіль Быкаў... — Такое ёсць, часам мяне называюць “двухмоўным” пісьменнікам. Дык вось, я заўсёды ў такіх выпадках, калі мяне аб гэтым пытаюць, катэгарычна аб’яўляю, што я — пісьменнік беларускі, толькі такі. Зноў жа каб хоць адзін пераклад з’явіўся вартасны, такі, каб я ўбачыў, што зрабілі лепш, чым мог зрабіць я. Тады б з задавальненнем карыстаўся б паслугамі перакладчыкаў, калі б іх работа мяне задавальняла. A то харошыя людзі, неблагія літаратары, але вось прынясе пераклад, і я не магу яго чытаць, прагледзеўшы некалькі старонак, — бачу, што ён валодае расійскай мовай горш, чым я. Ну і яшчэ такая асаблівасць, што калі я сам перакладаю, дык я гаспадар свайго слова, магу як заўгодна змяніць фразу, магу перапісаць яе зусім інакш, чым у арыгінале, захаваўшы пры гэтым сэнс. А перакладчык жа гэтага рабіць не будзе. Ён тую “дубовасць” беларускай фразы ў расійскамоўным кантэксце так і пакіне, і яна будзе выпіраць, будзе глядзецца непаўнавартаснай.