КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Дык вось я напісаў тады “Круглянскі мост”, дзе, мне здалося, ставіцца вот такая праблема. I яна ж паранейшаму актуальная цяпер, у мірны час. Памятаеце, была такая міфалагема “в жнзнн всегда есть место подвнгу”. Гэтае “место подвнгу” толькі ў таталітарным грамадстве “всегда есть”. А на самай справе “подзвігам” заўсёды прыкрываліся невыгодныя рэчы. “Подзвігам”, ахвяраваннем людскога жыцця выкупляліся чужыя памылкі ці нават злачынствы. Ці суадносіліся калі гэтыя дзве каштоўнасці: подзвіг у імя нечага і жыццё чалавека? Памятаю, пад Наваградкам неяк загарэўся хлеў з жывёлай, і, ратуючы жывёлу, загінулі людзі, малады чалавек, у каторага засталося двое дзяцей. Дык вось я хацеў бы запытацца ў песняроў такога подзвігу: як яны могуць суаднесці пагібель жывёлы, каторую, зрэшты, таксама шкада, з гібеллю чалавека, што асіраціў сям’ю? Канечне, таталітарнай сістэме патрэбны былі подзвігі, патрэбна было выхаванне менавіта ў атмасферы гатоўнасці да подзвігу — але гэта не па-хрысціянску. Такім подзвігам у мірны час не павінна быць месца. Няхай бы згарэла тое поле, купілі б пшаніцу ў Канадзе ці адбудавалі б згарэлую ферму, але застаўся б жывы чалавек, захавалася б сям’я... Такія думкі былі для мяне важныя, калі я пісаў “Круглянскі мост”. — Такім чынам, для Вас важней заўсёды нейкая маральная ісціна? — Канечне, маральная ісціна. Пасля яшчэ важна, што амаль за кожным “подзвігам” стаяць злачынцы: нехта напіўся і не ўпільнаваў той хлеў, нехта падпаліў поле, нехта выканаў загад, як у “Круглянскім мосце”, — не сваімі рукамі... — Гэта значыць, у Вас спярша ўзнікае самая агульная задума, а дэталі дадаюцца пасля, і невядома, чым можа скончыцца твор? — He, я заўсёды ведаю, чым скончыцца твор. _ 2 Я ведаю, чым скончыцца твор. Я не магу сказаць, што “ідэя” заўсёды першасная і затым адно абрастае нейкім жыццёвым антуражам. Часам яна ўзнікае спачадку ідэя; ідэй увогуле многа; але яна не знаходзіць пэўнага мастацкага ўвасаблення, застаецца голай ідэяй, голай думкай... — I тады пішацца публіцыстыка? — Відаць, так. А бываюць шчаслівыя выпадкі, калі ідэя знітавана з нейкім жыццёвым фактам, з эмпірыямі жыцця. Яна недзе там, у свядомасці ці падсвядомасці нейкім чынам ператвараецца і затым выяўляецца ў форме мастацкага твора, напрыклад, кароткай аповесці. Мне гэтая форма была найбольш даспадобы. Прычым, паколькі я прайшоў пэўную школу ў “Новом мнре” Твардоўскага, мне важныя былі яго погляды і густы. Апроч таго, што ён быў вялікі расійскі паэт, ён быў яшчэ і мой рэдактар, і з яго думкай я вымушаны быў лічыцца. А ён паважаў жанр кароткай аповесці, не любіў доўгіх раманаў, тым больш раманаў з працягам; здаецца, апроч твораў Залыгіна і Цендракова нічога з гэтага шэрагу не надрукаваў... Я асвойтаўся ў гэтым жанры. Гэта было блізка да майго густу. Я не меў задум і намераў, як некаторыя, пісаць беларускую “Вайну і мір”. А многія з празаікаў пісалі шматтом’е... — Ці дзяліліся Вы падобнымі думкамі з Іванам Чыгрынавым? Ну, з Чыгрынавым нельга дзяліцца ўражаннямі... Чыгрынаў, здаецца, ужо нарадзіўся з зіхатлівым німбам над галавой, пагэтаму ўсё, што ён робіць, у яго вачах “самае-самае”: самае значнае, самае важнае, самае таленавітае. Вы ж, мабыць, ведаеце, што калі чалавек такой думкі пра сябе, то з ім сур’ёзна гаварыць немагчыма, з ім можна толькі жартаваць... На Вашу думку, старая формула “змест супадае з формай” — справядлівая? Так, безумоўна. Мяне уразіла, што Вы заўсёды ведаеце, чым скончыцца твор. Ці значыць гэта, што Вы, перад тым як сесці за стол, “выношваеце” твор? — Гэта натуральна. Гэта хіба ў шматтомных эпапеях, над каторымі ідзе доўгая, шматгадовая праца, у працэсе якой мяняюцца не толькі сюжэт і характары герояў, але і светапогляд самога аўтара, нельга нешта прадвызначыць. Калі я пачынаю пісаць твор, то ведаю яго канец. — Гэта падобна на тое, як пішацца паэзія: верш нараджаецца “ўнутпрана” і затым адно заносіцца на паперу. Гэтак жа і ў навелістыцы, кароткай прозе. — Дарэчы, ці захапляецеся паэзіяй, можа, спрабавалі пісаць вершы? — He, паэзіяй я не захапляўся. Я люблю кароткія празаічныя рэчы. Для мяне ідэальны верш — тры страфы. Вот чаму, напрыклад, я лічу, што ідэальны гімн для Беларусі — “Магутны Божа” Наталлі Арсенневай. Доўгія рэчы я не люблю. Выключэнне, хіба, толькі “Новая Зямля” Якуба Коласа, хоць яе прыцягальнасць, можа быць, не столькі ад паэзіі, колькі ад іншага чагось... У паэзіі і прозе для мяне вельмі важны лаканізм. Ёсць дзве сучасныя школы прозы: нямецкая і французская. Першая, нямецкая, вызначаецца незвычайным шматслоўем; вялікім лаканізмам — другая, французская. Я бачу, што апошнім часам у нас знайшла перайманне нямецкая школа прозы. Пішуць падрабязна і вельмі доўга. I ў нас, і ў расійскай літаратуры таксама. — Калі ўжо гаварыць пра беларускую літаратуру, то, напэўна, y ёй Вы маеце свае прыхільнасці. Каго б Вы маглі назваць? — Дасавецкі Купала, безумоўна, вельмі важны. Гэта апостал беларушчыны, незалежна ад яго пазнейшых паводзінаў. Хоць пасля ён напісаў і фальшывыя рэчы — што ж, мы ж ведаем, як тады было жыць і пісаць — пісаў для паратунку, гэта ж адчуваецца ў радках і між радкоў. Але найбольш важна тое, што ён напісаў раней, з чыстым сэрцам, калі меў натхненне. Тое застанецца назаўсёды. Мы бачым усе яго светапоглядныя ўстаноўкі і грамадзянскія памкненні... Багдановіч, Колас, каторы пражыў больш і, безумоўна, зазнаў эвалюцыю... Можна растлумачыць і бачыць гэтую эвалюцыю. Самае галоўнае, я лічу, што творчасць усё-такі павінна быць свабоднай. Калі пясняр свабодны, то ён змагаецца і гаворыць на поўную сілу. А калі ён у нейкім палоне — найбольш у палоне ва ўлады, — то яго творчасць становіцца сумнеўнай. Улада папросту распаўсюджвае яго дэкларацыі палоннага, — але ўсе яны фальшывыя. Нават калі ён гаворыць “праўду”, то яна не можа лічыцца за праўду, бо ён робіць гэта не як свабодны чалавек. Ен робіць гэта, накшталт як закладнікі ААН у Босніі кажуць у інтэрв’ю, што там ім хораша... Яны змушаны гэта казаць, каб уратаваць жыццё. — У гэтых адносінах маладое пакаленне ў беларускай літаратуры непараўнальна больш свабоднае, чым старэйшае. — Так, новае пакаленне больш свабоднае. Найперш яно свабоднае ў сваім выбары, бо мае такія магчымасці. Іншая рэч, як гэтыя магчымасці будуць рэалізаваны. Гэта ўжо залежыць ад іх саміх, ды і не толькі ад іх... Калі гавораць пра школы, накірункі ў літаратуры, пра еўрапейскі авангард, то я ўспамінаю, як Твардоўскі ў такіх выпадках усё гэта “зазямляў”. Ён казаў: давайце будзем гаварыць канкрэтна, пра пэўны твор пэўнага аўтара, а не пра “накірунак” увогуле. Наталі Сарот? Добра, давайце разгледзім яе твор... I тады ў апалагетаў гэтага накірунку адразу ападаў пафас, таму што “ўвогуле” гаварыць было лёгка і хораша, а канкрэтна — куды цяжэй... Тое ж — пры гутарках пра фармалізм і абстракцыянізм у выяўленчым мастацтве. Ёсць шмат майстроў прадстаўнікоў гэтых накірункаў, з багатымі біяграфіямі, эпатажам, які яны зрабілі ў мастацтве; але калі размову перавесці ў галіну канкрэтыкі, тады, аказваецца, і гаварыць няма пра што... У рэалістычным мастацтве, як бы там ні было, апроч аўтараў былі яшчэ і творы з іх канкрэтыкай. А ў “авангардных” накірунках — самае важнае эфемернае, яго цяжка ўлавіць нават у лепшых авангардыстаў... — Значыцца, дэкларацыі французскіх экзістэнцыялістаў аб свабодзе творчасці — запавет для сучаснага мастака ці літаратара? — Экзістэнцыялізм, гэта важна... Я памятаю, як “Чуму” А. Камю Твардоўскі назваў “евангеллем дваццатага стагоддзя”. Пасля я прачытаў гэты твор і ўбачыў, што гэта так... Сартр некалькі іншая справа. А Камю я паважаю, гэта вялікі мастак і прарок. Толькі неяк усё гэта драматычна скончылася — з экзістэнцыялізмам. Што мае пачатак, павінна мець і канец... — Камю загінуў у аўтамабільнай катастрофе, а Сартр кінуў літаратуру і пайшоў выкладаць ці не марксісцкую філасофію ва ўніверсітэт... — Так, там яны маюць такі, я б сказаў, палітычны ці то філасофскі снабізм. Маюць такую патрэбу і такія магчымасці. Гэта ёсць у высокаразвітых нацыяў, у адрозненне, скажам, ад нашай. Мы яшчэ не наеліся, як я ўжо казаў, чорнага хлеба праўды, каб дазволіць сабе ісці, скажам, у нетры Джойса. Усё гэта хораша, але для снобаў. Для грамадства ж, каторае яшчэ не спазнала элементарную праўду пра сябе, праўду свайго існавання, спасцігаць розныя шызафрэнічныя таямніцы не выпадае. Зрэшты, калі нехта такую патрэбу мае калі ласка. Мне ж гэта проста нецікава... — Ці азначае гэта, што ў нашай літаратуры Вы дапускаеце нейкую перспектыву за рэалізмам? Можа быць, калі наша грамадства далучыцца да еўрапейскай супольнасці, калі яно дасягне ў развіцці ўзроўню заходняй цывілізацыі, тады мы памкнемся да нечага незвычайнага, што цяпер займае Еўропу. Гэта, аднак, не азначае, што тым нельга займацца і цяпер. Ёсць жа ў нас і Разанаў, напрыклад, і не толькі ён. I дай Бог. Я яго падтрымліваў яшчэ на пачатку творчасці, гэтаксама як хрысціянскага паэта Зьніча. Дай Бог. Павінна быць самаразвіццё культуры. Але рэч у тым, наколькі культура запатрабавана грамадствам сёння... Кантарапункт IV. Між іншым, народ і палітыка У нашых гутарках, Васіль Уладзіміравіч, не адзін раз узнікалі рэмінісцэнцыі наконт “недаразвітасці народа”. Вы як пісьменнік даволі хутка набылі папулярнасць і мелі магчымасць бачыць, як ставяцца да пісьменнікаў за мяжой і ў нас. Ці не было ў Вас шкадавання, што Вы — пісьменнік вось гэтага народа? — Юрась, я скажу, што для мяне даўно ўжо з’яўляецца праблемай само існаванне “народа”... Асабліва цяпер я пачынаю думаць, што пакуль мы шчыравалі “дзеля народа”, кляліся імем народа — у нас яго ўкралі. Засталася нейкая нацыянальная эліта, а нацыянальнай, народнай асновы — не стала. He стала народа. Я гэта гавару баючыся, як нейкае святатацтва, як у ранейшыя часы гаварылі пра д’ябла і Бога. Але сапраўды, калі мы гаворым “народ, беларускі народ” то гэта ўвогуле абстракцыя, гэта — па інерцыі. Калі ж канкрэтней паспрабаваць сабе ўявіць: а дзе ён, гэты народ, дзе яго часткі ці хоць бы нейкая значная частка? Раней гэта было проста: існавала сялянства, яно было моўнай, культурнай, генетычнай, этнаграфічнай і г.д. асновай нацыі. Цяпер сялянства няма. Дзе цяпер сялянства? Дажываючыя пенсіянеры-калгаснікі ў вёсках ці элітныя спецыялісты ў сельскай гаспадарцы (аграномы, заатэхнікі і інш.) хіба яны могуць уважацца за аснову нацыі? Я вельмі ў гэтым сумняваюся... Дык вось калі культурная эліта развівала культуру для “беларускага народа”, ЗНІК CAM НАРОД. Горад, урбанізаванае насельніцтва гарадоў, баюся, гэта ўжо не беларускі народ; яно з Беларуссю нічога агульнага не мае, апроч, хіба што, тэрыторыі пражывання. Мінск горад “беларускі” толькі таму, што ён знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі, а ў астатнім якая яго адрознасць, скажам, ад Смаленска, Цвяры, Масквы? Чым ён ад іх адрозніваецца?..