КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
— Хто гэта? — Я мог бы назваць Валянціна Аскоцкага — літаратара, крытыка; гісторыка Юрыя Афанасьева; паэта Булата Акуджаву; даўніх маіх сяброў равеснікаў Віктара Астафьева і Лазара Лазарава. Але ўся справа ў тым, што яны не пры ўладзе, не яны вызначаюць... Такія мае адносіны да расійскай дэмакратыі. Тым не менш, я лічу, што як бы там ні склаліся нашыя адносіны з Расіяй, трэба падтрымліваць з ёю сувязі і неяк хаўрусавацца з сапраўды дэмакратычнай часткай расійскай грамадскасці. He адпрэчваць іх толькі на той падставе, што, яны, маўляў, “расійскія дэмакраты”. Хоць, паўтаруся, падстаў для гэтага апошнім часам з’явілася болей чым дастаткова. Але на каго ж нам абаперціся? Заходняя дэмакратыя для нас прымальная яшчэ меней, я ўжо некалькі разоў меў магчымасць пераканацца ў гэтым. Перш за ўсё яны нас папросту не ведаюць; пасля яны нас не разумеюць; а ўрэшце — у іх заўжды свой разлік. Неяк я ўдзельнічаў у “круглым стале” ў Заслаўі, на каторым выступалі і ўніверсітэцкія прафесары са Швейцарыі. Дык яны выказаліся супраць суверэнітэту і Літвы, і Беларусі. Яны за за- хаванне імперыі, таму што гэта, ці бачыце, “гарант стабільнасці ў Еўропе”. Яны думаюць, што калі тут, на ўсходзе Еўропы, будзе адно дзяржаўнае фармаванне, з моцнай уладай, то з гэтай уладай ім прасцей можна будзе дамовіцца і тым самым забяспечыць стабільнасць у Еўропе... Вот яны цяпер пабачаць, як з такой “моцнай уладай” яны дамовяцца... У Маскве вунь зноў распачынаецца палітыка антыамерыканізму, канфрантацыі з Захадам. I гэта натуральна, таму што тыя людзі могуць існаваць толькі ў стане канфрантацыі з усім светам. Няважна, як яны сябе называюць, дэмакратамі ці камуністамі... I рана ці позна яны да гэтага вернуцца. Гэтая эканоміка, што шмат гадоў спецыялізавалася на вытворчасці зброі і ракет, іх да таго змусіць... Яны не могуць існаваць у стане міру. Іх звыклы стан жорсткая барацьба, “осаждённая крепость”. А для таго патрэбен вораг. Гэта, перш за ўсё, Амерыка. I акажацца, што самы нацыянальны палітык у Расіі — Жырыноўскі, а самы лепшы імператар нярускі, Джугашвілі ці невядома якой крыві Ленін, ці хто яшчэ... — На Вашу думку, вызначаць будзе палітыка, а не культура, расгйская ці то беларуская? — Вот іменна. I вызначаць будзе Лубянка, а не Белы Дом. Лубянка заўсёды вызначыць. Гэта ж зразумела. I тое Лукашэнка зразумеў, чаму ён пераможа Кебіча яшчэ на тых вырабах: Кебіча рыхтавалі Ельцын з Чарнамырдзіным, а Лукашэнку іншая ўстанова. Заўсёды Лубянка перамагала, як бы яна ні называлася. Нават калі гэта быў запасны варыянт... Кантрапункт III. Між іншым, літаратура і творчасць Гэтым разам гутарку пачынае сам Быкау: надоечы спрэзентаваны яму колькі нумароў абноўленай культуралагічнай “Крыніцы”, сярод якіх, між іншым, быў нумар з “постаццю” Фрыдрыха Ніцшэ і сёмухаўскім перакладам “Так гаварыў Заратустра”. — Вот што тычыцца Ніцшэ... Памятаю, у малдаўскім сяле пад Унгенамі мы стаялі ў абароне. Я тады некалькі дзён начаваў у пустой хаце, дзе раней жыў псаломшчык, рускі чалавек. У той хаце быў шкапчык з кніжкамі і сярод іх — невялічкая кніжачка Ніцшэ “Так гаварыў Заратустра”. Я яго, памятаю, чытаў, не таму, натуральна, што мне гэта было цікава, — у дваццаць гадоў цікавасць да Ніцшэ вядома якая, — але рабіць не было чаго... Гэта была тая літаратура, каторай у нас, у Савецкім Саюзе, ніколі не было. Гэта была абсалютна нечуваная, новая літаратура... Уражанне незвычайнасці. Нешта такое... шызафрэнічнае, я б сказаў. Мы да такой літаратуры былі нязвыклыя, чыталі пераважна расійскую і беларускую класіку. Філасофія ў нас была марксісцкая, ленінская... Цікавы часопіс (“Крыніца”. Ю. 3.), малайцы, што гэта робіце, тым больш у цяперашні час, калі, відаць, сапраўды спраўдзяцца словы Барадуліна: “Усё перажывалі, што андэграўнду ў нас не было, дык хоць цяпер будзе, з’явіліся магчымасці для таго, для літаратурнага і іншага падполля”. Час цяпер такі, што трэба закансерваваць тое, што ёсць, — ад разбурэння самім часам. Таму што часы надыходзяць такія, калі і камуністычныя парадкі здадуцца ліберальнымі, бо пры камуністах хоць бачнасць нейкай дэмакратыі захоўвалася, хай не было сапраўднага росквіту культуры, дык хоць яна так не вынішчалася... Літаратура і мастацтва ў чарговы раз адступаюць перад напорам самога жыцця? — У чарговы раз... — А што цяпер чытаецца? — Некаторыя рэчы вельмі хораша кладуцца на душу. Гэта тыя, каторыя найменей атаясамляюцца з літаратурай. Вот сведчанні, дакументы. Толькі што прачытаў кнігу Аскоцкага... Вот ляжыць, яшчэ не дачытаў, раман Кастуся Акулы “Змагарныя дарогі”. I як ідзе чытанне? — Гэта — іншае. Я яго не разглядаю як раман, бо для мяне гэта найперш дакумент, сведчанне лёсу, інфармацыя, тут менш за ўсё прэтэнзіі на мастацкасць. I гэта якраз хораша, таму што я пазнаю сутнасць. Усётакі гэта праблема нашай гісторыі. Тое, што мы называлі калабарацыянізмам і калабарантамі і адпаведна да іх ставіліся, як цяпер бачыцца, было куды больш складаней. Існавалі і калабаранты, і калабарацыя — даволі значныя на Беларусі. Я заўсёды пра гэта гаварыў. Калі ў Беларусі было каля мільёна партызан, і яны ваявалі, дык з кім жа яны ваявалі? Гэта камуністы рабілі такую падмену, што, маўляў, партызаны ваявалі быццам з немцамі. На самай справе якія немцы у той час як фронт стаяў пад Масквой?.. Немец быў ў лепшым выпадку адзін на раён, у раённай адміністрацыі. 3 кім жа тады ваявалі шматтысячныя партызанскія арміі? Зразумела, з кім — з паліцэйскімі фармаваннямі, каторыя, як і партызанскія злучэнні, рэкрутаваліся з беларусаў альбо з суседзяў — літоўцаў ці ўкраінцаў. Гэта ж атрымалася абсалютна спантанна Хатынь. Трагедыю Хатыні спрабавалі аднесці на рахунак немцаў, а па праўдзе яе спаліў канкрэтны 118-ы ўкраінскі паліцэйскі батальён... Дык вось, што датычыць калабарацыі: прыблізна столькі ж, колькі партызан, было і калабарантаў. I тое, што тут адбывалася, мела ўсе прыкметы грамадзянскай вайны. Нямецкія рэгулярныя войскі ў гэтую справу ўлезлі тады, як фронт падышоў к Полацку. Тады яны акружылі і зліквідавалі ўсю партызанскую зону. “Прарыў” — гэта эўфемізм: разгром быў заменены на “прарыў”. Які прарыў? Прарваліся рэшткі... Немцы ўмелі гэта рабіць, гэта не Чачня, партызаны для іх не ўяўлялі ніякай небяспекі... Яны іх акружылі і задушылі меней чым за месяц. Рэшткі, каторыя прарваліся з блакады, пасля хаваліся ў Селіцкай пушчы, я пра гэта пісаў. У густых хвойках яны прывязваліся рамянямі да вершалін і там сядзелі. Ды немцы пусцілі сабак, каторыя аблайвалі дрэвы. Немец падыходзіў і даваў уздоўж ствала некалькі чэргаў... Пасля вайны, у 1947 годзе, калі я прыязджаў на радзіму, на тых хвойках яшчэ бялелі партызанскія косці, абглоданыя вараннём... Вот чым мне цікавая кніга Кастуся Акулы. Я адкрываю ў ёй многае, таму што ў часе вайны тут не быў. Я бачу ў гэтым рамане найперш дакумент, сведчанне, хоць і разумею, што ў жыцці нешта магло быць трохі іначай. Тым не менш, калі гэта напісана падрабязна і шчыра, дык шмат што чытаецца між радкоў, у падтэксце. — Напэўна, для стварэння мастацкага твора не абавязкова ўдзельнічаць у падзеях? У Вас жа — шэраг партызанскіх аповесцей... — Мабыць, не абавязкова. А што Вам давала штуршок, можа быць, эмацыянальны, каб нейкую ісціну абагуліць у форме мастацкага твора? — Быў нейкі імпульс, які быў галоўны, а пасля ўжо з’яўляўся нейкі антураж, нарошчваліся падрабязнасці раманнага плана... Я ўжо казаў, што за партызанскую тэму ўзяўся позна, доўгі час пра гэта не пісаў, хоць і жыў у Беларусі. Усё, звязанае з партызанкай, было вакол, і яго было даволі. Партызанскае асяроддзе, так бы мовіць, працягвала існаваць у сваіх апасродкаваных наступствах. Але я сябе адчуваў проста недастаткова інфармаваным, каб пісаць на гэтую тэму. Я пісаў пра іншае. I ўзяўся я недзе на пачатку 70-х, калі ўсе аўтарыпартызаны ўжо выказаліся, перайшлі да іншых тэм. Тады я ўбачыў, што там засталося шмат чаго цікавага і значнага, і ўзяўся за гэтую тэму, напісаў “Круглянскі мост”, іншыя рэчы... Удзельнічаць у падзеях не абавязкова, хоць і пажадана. Але найбольш пажадана, каб гэта было ўсё-такі ў магчымай меры адлюстраваннем гістарычнай праўды, а не проста нейкім аўтарскім самавыяўленнем з на- годы чагосьці. Безумоўна, гэта рызыкоўная рэч. Як я цяпер разумею гэтую справу, зусім не абавязкова рэканструяваць тагачасную атмасферу. Можа быць, важней іншае. Кажуць, Талстой не быў удзельнікам вайны 1812 года. Але ж гэта Талстой. Талстой мае права нават на скажэнне гісторыі, на памылку, бо для чалавецтва гэта важна, таму што гэта звязана з Талстым. Калі Талстой памыляўся, то яго памылкі, можа быць, нават важней за нейкую ісціну, або, прынамсі, таксама важныя. Аднак гэта не значыць, што кожны чалавек мае права на такую ж памылку кожны не мае, таму што памылка кожнага ёсць проста памылка, а памылка Талстога — гэта ёсць акт, каторы мае светапогляднае значэнне для культуры наогул... — Гэта значыць, што першасны мастакоўскі імпульс як бы не звязаны ні з асабістым вопытам, ні з жыццёвымі перажываннямі, гэта нешта іманентнае? — Ну вот я скажу наконт першай сваёй “партызанскай” аповесці. Была такая кніжка, выдадзенная пасля вайны, каторая, мабыць, і не перавыдавалася, здаецца, “Ніколі не забудзем” называлася. Гэта расказы дзяцей, сведкаў і ўдзельнікаў вайны. Мне запомнілася, як адзін хлопчык вельмі прасіўся падарваць мост, і яму партызаны дазволілі. Ён яго падарваў, але сам загінуў. Мне тады падумалася, што разумныя рэдактары такіх рэчаў не друкавалі б... Мне здалося, што гэта абсалютна амаральна: рызыкаваць жыццём іншага, у той час як гэта вызваляе ад рызыкі жыццё ўласнае. Ды ў нас мараль вядома якая — маралі не было наогул, асабліва што датычыць вайны. На вайне гэта было спрэс, і на фронце, і ў партызанах, і дзе заўгодна: той, хто аддаваў загад, не толькі не рызыкаваў, але яшчэ і адводзіў рызыку ад сябе. На гэтым будавалася ўся ваенная працэдура. Генералы, распрацоўваючы аперацыю альбо аддаючы загад, разлічвалі на поспех, і гэты поспех забяспечваў ім кар’еру. Іншая справа, калі выходзіла няўдача... Якім коштам усё гэта дасягалася? Было ж шмат выпадкаў, дый што выпадкаў гэта было спрэс, калі людзі, каторыя выконвалі загад, гінулі. I тое было вядома загадзя — што яны загінуць. Але, тым не менш, яны выконвалі загад... У нас праблема загада ніколі не абмяркоўвалася. У нас прынята ў парадку рэчаў, што калі ёсць загад, дык ён павінен быць выкананы; не мае значэння, ці гэты загад важны для лёсу вайны, ці гэта капрыз п’янага генерала...