Развагі
Зянон Пазьняк
Выдавец: Беларускія Ведамасьці
Памер: 315с.
Нью Йорк, Варшава, Вільня 2007
Справа у тым, што солід, даволі трывалая і паўнацэнная манета, быў моцна дэвальваваны і скампрамэтаваны ў сярэдзіне 17 ст., калі сейм Рэчы Паспалітай, каб уратаваць расстроеную фінансавую сістэму, пайшоў на рызыкоўны і авантурны экспэрымент выпуску велізарнай колькасьці непаўнацэнных шэлегаў, надаўшы ім высокі курс, які ня быў забясьпечаны афіцыйным
25
наміналам. Вырабам гэтых шэлегаў у Польшчы і на Беларусі са згоды сэната займаўся нехта Ціт Лівій Бараціні, вядомы ў той час вучоны і авантурыст. Шэлегі Бараціні (іх называлі яшчэ «барацінкамі») ушчэнт расхісталі фінансавыя сістэмы Вялікага Княства і Польшчы, якія яшчэ ў 17 ст. былі самымі стабільнымі і моцнымі грашовымі сістэмамі ў Эўропе. Непаўнацэннасьць шэлега пасля Бараціні паўсюдна падкрэсьлівалася. Падрахункі, напрыклад, падзялялі ў манеце «добрай» і «шэляжнай». Выплаты «шэляжнай» манетай патрабавалі надбаўкі, гэта значыць, што ішлі ніжэй курсу рэальных грошай, бо шэлегі ўжо не каціраваліся, такіх грошай не хацелі браць.
Да шэлега пасля Бараціні ставіліся з пагардаю, ужывалі яго назву ў кплівым, пераносным сэнсе, што асабліва добра адбілася ў фальклёры. «Ён гарэлага ШЭЛЕГА ня варты», кажуць пра несамавітага чалавека. Ці: «Ты за ШЭЛЕГ цягнешся», «За ШЭЛЕГ душу сваю аддасі» і г. д. (Насовіч, Слоўнік, 1870 г.). Альбо:
Гамгш, сватка, галыш, Па гарэ козы ганяе Ды па ШЭЛЯГУ зьбірае, Нашу маладую выкупяяе.
(вясеяьная песьня)
За сьвякроўку ШЭЛЕГузяла.
За матулыу тысячу дала.
(пятровая песьня)
Пра чалавека, які баіцца фальшу, кажуць, «баіцца, як ліхога ШЭЛЕГУ» і г.д.
Вядомы дасьледчык грошай і нумізматыкі на Беларусі прафэсар В. Рабцэвіч мяркуе, што нельга ня ўлічваць гэты факт кампрамэтацыі шэлега на справе і ў сьвядомасці людзей. Будаваць на ім грашовую сістэму ня варта, бо назва «шэлег» ня створыць прэстыжу і здаровай маральнай асновы новым беларускім грошам. На ніжнюю ступень сістэмы, на яго думку, найлепей прэтандуе ГРОШ.
3 гэтым цяжка не пагадзіцца. Можна хіба толькі вярнуцца да афіцыйнага назову СОЛІД, які ва ўсіх дакумантах ужываецца паважна і не падразумявае «барацінкі».
Было прапанавана таксама некалькі нэалагізмаў манет. Адзін мне здаецца надзвычай цікавым. Гэта «менка». Чытач, напэўна, ужо здагадаўся пра этымалёгію гэтага слова Менск, рэчка Менка, ад слова «мена»,.. «мень»,.. «мяняць», ад узьнікненьня нашага горада на гандлёвым «менавым» месцы і г.д. Функцыя ж наміналаў ніжняй ступені ў асноўным разменная (кажуць «разьменная манета»). Чаму б тут ня ўспомніць старажытнае беларускае слова «мена» і вытворнае ад яго «менка». Яно ж ня толькі функцыянальна адэкватнае прызначэньню манет, але і зьвязана з гісторыяй Менска, дзе цяпер адраджаецца на новым узроўні беларуская грашовая сістэма (адсюль і назва „менка”, значыць менская манета). Згадзіцеся таксама, што слова прыгожае, мілагучнае, простае, кароткае, беларускае, старажытнае і, што немалаважна, сэнсава адпаведнае, ужытае дарэчы.
Цяпер аб структуры грошай. Яна павінна быць гранічна простай і лёгкай для падрахункаў. А гэта забясьпечваюць найлепш дзьве ступені наміналаў, заснаваныя на дзясяткавай сістэме. Тое, што мы маем і ў савецкіх грошах. Непатрэбны ніякія прамежкавыя наміналы (чырвонцы, дукаты, «шэлягі» і т. п.), бо яны толькі заблытваюць сьвядомасьць і падрахункі. 20 гадоў таму нават англічане, ужо якія традыцыяналісты, і то адмовіліся ад шылінга як прамежкавай велічыні.
У Беларусі спрадвеку існавала і месцамі існуе па сёньняшні дзень (напрыклад, у падліку снапоў) рахунковая велічыня «капа», роўная ліку 60. Копамі лічылі грошы. Некаторыя прапануюць вярнуць гэты тэрмін.
У Беларусі не ўжывалася дзясяткавая грашовая сістэма, ня гледзячы на тое, што дзясяткавае лічэбнае паняцьце «рубель» нарадзілася якраз у старажытнай Беларусі яшчэ ў 14 ст., і слова гэтае беларускае. Але потым гэтая сістэма распаўсюджаньня не атрымала і амаль зьнікла. Рубель быў переняты Масковіяй, але толькі ў 18 ст. пасля рэформаў цара Пятра I („Шалёнага”), ён пачаў шырока разьвівацца. На сёньняшні дзень рублёвая дзясяткавая сістэма прынятая, пракгычна, ва ўсім сьвеце. Няма ніякіх падставаў у ёй сумнявацца. Тэрмін «капа» у дзясяткавай сістэме ўжывацца ня можа. Гэта быў бы абсурд, непатрэбная падмена паняцьцяў.
Цяпер падсумуем вынікі сказанага. Выключыўшы заяўленыя наміналы шэлега і пенязя як непадыходзячыя, атрымаем дзве прапановы аднаго варыянту новай грашовай сістэмы: Талер грош, альбо Талер менка. Дзе аднаму талеру павінна адпавядаць 100 грошаў, альбо 100 менак.
Прапанова Талер грош мае моцнае абгрунтаваньне і адпавядае ўсім умовам, але валодае адным невялікім недахопам супадзеньнем абстрактнага і намінальнага паняцця «грошы», што можа выклікаць пэўныя непаразуменьні.
Прапанова Талер менка, на мой погляд, недахопаў ня мае. Такое сумяшчэньне гістарычнатрадыцыйнай назвы і нэагістарычнага паняцця здаецца мне ўдалым і ў дадзеным выпадку апраўданым.
I нарэшце пра выгляд новых грошай.
Безумоўна, сваё слова павінны сказаць мастакі. Выявы і вадзяныя знакі асігнацый па агульным меркаваньні тых, з кім я меў магчымасьць раіцца, павінны адлюстроўваць, перш за усё, гісторыю і кулыуру Беларусі, пэрсаналіі яе вялікіх дзеячаў, a таксама гістарычныя нацыянальныя сымвалы.
Наміналы пажадана ўжываць аналягічныя, як і ў савецкіх папяровых грошах. Яны зручныя. Можна хіба толькі ўвесьці асігнацыі ў 250 і 500 талераў. Нават улічваючы, што абмен рублёў на талеры павінен адбывацца ў прапорцыі 2 рублі на 1 талер, каб умацаваць талер.
Манеты, па агульным меркаваньні, лепш вырабляць з білоннага алюмінію і іншых лёгкіх сплаваў. Лёгкія манеты больш зручныя. Тады нескладана будзе выпускаць манеты наміналам ў 1, 2 і 5 талераў, што аблегчыць насельніцтву розныя дробныя разрахункі, a дзяржаве выпуск выгадных юбілейных манет. Сістэму наміналаў таксама лепш захаваць савецкую ад 1 да 50 менак, дадаўшы хіба манету ў 25 менак, і, што істотна, увёўшы 1/2 менкі («пауменкі») асобнай манетай. Палавінны намінал паспрыяе зручнасьці пры разьліках і падрахунках, і, галоўнае, справядлівасьці, бо любую цану можна будзе падзяліць папалам (зрэшты, разумею, што гэтая прапанова дыскусійная і яе яшчэ трэба прааналізаваць).
Працу па падрыхтоўцы беларускіх грошай трэба пачынаць неадкладна, бо іх выраб няпростая задача. Зацягваць эканамічную і грашовую рэформы на Беларусі ўжо даўно немагчыма, бо мы позьнімся, а час працуе не на нас.*
Зянон Пазьняк,
Народны дэпутат БССР
Надрукавана: („ Літаратура і Мастацтва ”, 1990, 28 верасьня).
* Гл. таксама арт. „Беларусь у дарозе...
26
„ АЛЬТЕРНАТМВА ВСЕГДА СУШЕСТВУЕТ...”
Зенон Станнславовнч, главным героем теперешней сесснн является республнканское правнтельство с его программой перехода к рынку. Как Вы оценяваете концепцню перехода, практяческне меры по ее осушествленню?
Концепцнн у правнтельства нет. Основательно н последовательно о ней там ннкто не думал н не думает. Это коммуннсты людн нз снстемы, основанной на пснхологнн нацнонального ннгнлнзма, уннчтожаюшей белорусскнй народ, его культуру, язык, экономнку, окружаюшую среду, здоровье, будуіцее. Это людн старого аппарата н старых адмнннстратнвных представленнй. Кроме того, кабннет мнннстров нзбнрался по старой адмнннстратнвноколоннальной схеме. Депутаты Фракцнн Народного Фронта отказалнсь участвовать в голосованнн прн формнрованнн этого правнтельства, не желая брать на себя ответственность за его заведомое банкротство.
Мы не опшбллсь. Правлтельство бездействовало этн два месяца (после первой сесслл). Члены его разьехалпсь по южным курортам в то время, когда Беларусь катлтся в пропасть, а ее народ в нліцету вследствле опережаюіцнх поллтлческлх л экономлческлх процессов во всех соседнлх республлках, правлтельства которых, кстатл, лнтенспвно работают. He заключены необходнмые экономлческле условня торговлл, поставок л сотруднлчества с друглмл странамл, даже с Летувой.
Случллось то, что было очеввдно сначала. Правлтельство засвндетельствовало свою беспомоіцность, завлслмость от ЦК КПБ л его антлнародной самоублйственной поллтлкл.
28 августа депутатская Оппозлцля БНФ прншла к выводу о необходлмостл созыва внеочередной сесслл Верховного Совета в начале октября н прлступлла к разработке альтернатлвных законопроектов. Наше мненле было поддержано многлмл другнмн депутатамл. Сессля началась 9го октября. Но решенле о ее созыве было вызвано прежде всего опережаюіцлм ходом рассмотренля экономнческой реформы в СССР л указаннямл лз Москвы. Срочно на основе экономлческлх концепцлй Шаталлна н РыжковаГорбачева делается белорусская, „своя” концепцня. Как л следовало ожлдать, случллось самое худшее, что должно было случлться. Проект эклектнчен.
Как лзвестно, совмеіценле адмлнлстратлвнораспределлтельной л рыночной слстем прлводят к развлтлю безудержной спекуляцлл. Что мы, кстатн, л наблюдаем л к чему вот уже пять лет катятся перестроечные стагнаты, дебатлруя „путн перехода к рынку”. Но самое печальное то, что комплляторы „своей” концепцлл лсходят не нз развлтля свободного суверенного л незавлслмого белорусского государства, а лз колонлально ннкорпорнрованной в СССР „республлкл”.
Такая работа совершенно бесполезная л вредная. СССР на путл закономерного псторлческого умлранля л развала. Этот процесс полезный н оптнмлстлческлй, нбо дает возможность возродлться человеку л свободным нацлональным государствам, создать нормальные цлвлллзованные обіцества л отношенля между нлмл. Только самоубнйцы своего народа могут плыть теперь протлв этого возрожденческого теченля, протлв распада последней л жесточайшей лмперлл млра. Плодя заведомо обреченные эклектнческнколоннальные концепцлл, лх авторы вновь прннуждают Беларусь терять время, прлтом на решаюіцей длстанцлл.
Я нл млнуты не сомневаюсь в необходлмостл отставкл недавно утвержденного Совета Млнлстров БССР, но понлмаю также бесполезность этого действля до тех пор, пока на правлтельство будет вллять л, фактлческл, лм руководлть ЦК КПБ органнзацня, влновная во всех бедах нашего белорусского народа л во всей предательской бездарностн нашей правлтельственной поллтлкл. Сейчас мало требовать расформлрованля парткомов н парторганлзацлй по месту работы. Реально встает вопрос о роспуске КПССКПБ как антнбелорусской, антлгуманной органлзацлл.
КНІГІ ОНЛАЙН
