Роднай старонцы
Зборнік твораў канца XVIII — пачатку XX ст.
Для старэйшага школьнага ўзросту
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 272с.
Мінск 2012
— Ты, Янка, — чалавек вучоны. А ці разумееш, хто была тая Плачка?
— Цуды можна разумець сэрцам, а не навукаю.
Яшчэ нейкі час мы гаманілі пра гэтую Плачку, і заспяваў певень.
— За поўнач ужо, — сказаў сляпы Францішак. — Дазволь, пане Завальня, падарожнаму адпачыць.
— Дзякуй табе, — сказаў дзядзька, — цудоўнае апавяданне.
Ён патушыў святло, і я пайшоў у свой пакой. Пра Плачку думаў, аж пакуль другі раз не праспяваў певень.
Сын Буры
Узыходзіла, прабіваючыся праз імглу, сонца. Моцны мароз замаляваў узорамі шыбы. Бярозавыя дровы гарэлі ў печы. Завальня і сляпы Францішак сядзелі ля агню, размаўляючы пра знаёмых суседзяў, пра багатых і бедных, пра жабракоў, што блукаюць па свеце, пра шчаслівае жыццё, аб прадказаннях і дзівах незразумелых.
— Зімою, — сказаў Завальня, — заязджаюць да мяне людзі, і толькі ў гэтую пару маю выпадак, каб мне хтонебудзь расказаў, што дзеецца на свеце, а ўвесну і ўлетку жыву як пустэльнік. Бачу вакол ваду і цёмныя лясы, рог паляўнічага і стрэлы часам толькі даносяць вестку пра блізкіх гасцей. 3 лясоў выходзяць сюды на адпачынак з гуртамі лоўчых панічы гэтых краёў, але ад іх не пачуеш такога, што магло б заняць думку. Іх размовы толькі пра сабак і коней.
— Я амаль усё сваё жыццё быў вандроўнікам, сустракаў людзей з рознымі думкамі і душамі. Будучы сляпым, не бачу іхніх твараў і постацяў У маім уяўленні яны паўстаюць у выглядзе нейкіх страшных і дзіўных духаў. Размовы іх, снуючыся ў маёй галаве, нагадваюць, як рознымі шляхамі ў жыццёвым віры Усёмагутнасць Божая вядзе нас да вечнасці, дзе мы чакаем адпачынку, уцехі і ўзнагароды.
— Размовы людзей, якія пакутуюць, кранаюць сэрца і надоўга застаюцца ў памяці. I як сумна слухаць показкі тых паноў, якія, жывучы заўсёды сярод вясёлых забаваў, хочуць паказаць свой розум і іншых пацешыць!
— Я сустракаў некалі ў вандроўках пілігрыма — не ведаю, хто ён быў і адкуль, — які называў сябе Сынам Буры. Ад яго я даведаўся, што ў жыцці паспытаў ён гора на ўсю поўніцу. He выгнанне хвалявала і не давала спакою ягоным думкам, а іншае разуменне шчасця.
— Ці расказваў ён пра сваё жыццё? Дзіўны нейкі чалавек! Называў сябе Сынам Буры.
— Ён гаварьгў са мною некалькі гадзін.
— Мусіць, цікавая была размова?
— Раскажу, як было. У дарозе напаткала мяне бура, лінуў дождж, падзьмуў моцны вецер. Мой павадыр, не бачачы нідзе блізка ані карчмы, ані вёскі, пагнаў каня да густога лесу, каб, прынамсі, схавацца ад залевы пад дрэвамі. Шумелі вакол лес і дождж з градам. Стрэлы перуноў наводзілі трывогу. Я, накрьгўшы галаву плашчом, пад шатамі густое яліны прамаўляў малітвы.
— Нехта стаіць недалёка ад нас, — сказаў мой спадарожнік. — Вандруе ён пеша, у бурцы, на плячах уздзеты на кій хатулёк, пазірае ў неба. Здаецца, грымоты і маланкі не палохаюць яго, а забаўляюць. Твар апалены сонцам і бледны, нібыта змучаны доўгім падарожжам.
— Можа, які чужаземец вандруе праз Беларусь далей на поўнач.
— 3 буркі льецца вада. Ён, здаецца, на гэта не зважае. Па дарозе ідзе ціхай ступою да нас.
— Пэўна, гэта ў яго не першая бура, — сказаў я. — Прызвычаіўся да нягодаў.
— He першая для мяне гэтая бура, — кажа пілігрым, пачуўшы мае словы. — Прызвачаіўся да нягодаў. I яшчэ болей скажу: люблю слухаць пгум ветру, люблю глядзець на хвалі чорных хмараў і на пажары перуноў.
Падышоў да мяне і кажа:
— Я бачыў справа ад гэтых лясоў, на гары, мураваны палац. Ці не ведаеш, чый ён?
— Я не тутэйшы жыхар, а да того ж — сляпы. Усё схаванае ад мяне.
— Сляпы! Жывеш на свеце, не бачачы яго. Журботнае такое жыццё!
— Што ж рабіць! Бог паслаў гэтае няшчасце. Трэба цярпліва трываць.
— А ці ўмееш цярпліва трываць? О! Тады ты шчаслівы. Я такім быць не магу, хоць вандрую па ўсім свеце адзін, без павадыра.
— I што пагнала цябе ў далёкае падарожжа?
— Так мне наканавана. О! Калі б ты меў вочы, сляды пакут на маім твары шмат сказалі б табе пра маё жыццё.
— 3 якіх ты ідзеш краёў і як завуць цябе?
— 3 далёкіх краёў. А імя маё — Сын Буры.
— Дзіўнае імя.
— Няма тут нічога дзіўнага. У багатым палацы, абкружаны мноствам лёкаяў і лісліўцаў, жыве Сын Шчасця. Ён ясны і халодны, як кавалак золата, з пагардаю пазірае на сваіх падданых, якія мусяць, як пчолы, дзеля яго выгоды і ўцехі збіраць па лугах мёд. У хаце, пад саламянай страхою, жыве Сын Цярпення. Гэты ўсім сэрцам прывязаўся да таго кутка зямлі, які корміць яго і апранае. Я — Сын бацькоў, гнаных Бураю і Неспакоем. Мой бацька не разарваў жалезных кайданаў, якія колькі год упіваліся ў яго рукі і ногі. Несканчоныя слёзы і нараканні маці мае, калі быў яшчэ ў яе ўлонні, паўплывалі на ўсю маю натуру. Я нарадзіўся з адзнакаю няшчасця на чале.
— Ты не падобны на тую Плачку, — сказаў я, — пра якую чуў, што нядаўна з'яўлялася ў розных мясцінах, заломваючы рукі і заліваючыся слязьмі.
— Чуў ты, але не бачьгў яе, бо не маеш вачэй.
— I тыя, хто яе бачылі, не зразумелі і цяпер не ведаюць, хто яна і адкуль.
— He зразумелі, — сказаў ён, — бо ніхто пра яе не думаў. Ах! Як хутка прамінуў той час, калі я ведаў толькі палі і гай, якія акружалі ўбогі дамок бацькоў маіх. Любіў самотна блукаць па гарах і лясах, кожнае дрэўца і красачка жывілі мае мары. О цудоўная багіня! Ты спаткала мяне ў той час у сукенцы вясёлкавых барваў і з кветкамі на галаве, з высокіх гор паказала ты мне далёкі свет, над якім пад аблокамі луналі арлы. 3 таго часу гэты цуд заняў
усе мае думкі і жаданні. Вырашыў я высока, далёка ляцець і пабачыць, што дзеецца на свеце. Але ты знікла, і я блукаю па волі буры!
— I хто ж была тая багіня, пра якую ты ўзгадаў цяпер?
— Тая самая, якую ты называеш Плачкаю.
— Дык ты яе ведаеш?
— Я наведаў далёкія краіны, сярод чужога народа яе тужлівы голас заўсёды гучаў у маіх вушах. Пераплываў моры, — шумныя хвалі не маглі заглушыць яе журботнага спеву. Усюды яна была маёй адзінаю марай. Вось ужо вецер разагнаў аблокі. Бывайце! Да захаду сонца я буду далёка.
Ён пайшоў. Але яго дзіўнае імя і сумнае апавяданне так запалі ў мае думкі, што колькі начэй, уяўляючы дзіўны характар гэтага чалавека, не мог я заснуць.
— I ніколі болып яго не сустракаў?
— I не чуў нават, каб хто-небудзь успамінаў пра яго.
— Нешчаслівае стварэнне! Будзе туляцца па ўсім свеце і ўсюды пакутваць. Чаму ж ён не прыйдзе да Бога: заступніцтва Божае ўваскрашае надзеі. Госпад супакоіў бы ягоны смутак.
Канстанцін Вераніцын
Тарас на Парнасе
і
Ці знаў хто, братцы, з вас Тараса, У палясоўшчыках што бьгў?
На Пуцявішчы, у Панаса, Ён там ля лазні блізка жыў. Што ж, чалавек ён быў рахманы, Гарэлкі ў губы ён не браў, Затое ж у ласцы быў у пана — Яго пан дужа шанаваў Любіла тож Тараса й паня, I войт ні разу не збрахаў, Затое ж ён балота з рання Да цёмнай ночы пільнаваў.
Чуць золак — стрэльбу ён за плечы, Заткне сякеру за паяс, — Заўсёды ходзіць бор сцярэгчы Ды птушак біць з ружжа Тарас. Хадзіў ці доўга ён, ці мала, Ды толькі нешта адзін раз Бяда ў бары яго спаткала...
Во, як казаў нам сам Тарас.
II
«На самага Кузьму-Дзям'яна1 Пайшоў я біць цецерукоў. Устаў я нешта дужа рана, — Здаецца, з першых петухоў. Іду сабе я панямногу, Але на пень крыху прысеў, Аж тут — лоп-лоп! — цераз дарогу Як быццам цецярук зляцеў. Злажыўся стрэльбай — кляпсь! — не паліць, Крамзель з другога! — не пякець! Гляджу — аж вось з-за елі валіць Як ёсць хароміна-мядзведзь!
Хоць не труслівы я дзяціна, Але затросся, як асіна, Зубом, як цюцька, лепячу. Аж бачу — зломана лясіна, I ўздумаў: дай-ка ўскачу!
III
Скакнуў — не трапіў, паслізнуўся I ў яму старчаком лячу!
Ляцеў, ляцеў — як разануўся, — Аж стала зелена ў ваччу! Ляцеў ці доўга я, ці мала, Таго ніяк не ўцямлю, Але ўжо ладна рассвітала, Як я зваліўся на зямлю.
Устаў з зямлі, абкалаціўся, — Бо быўу гразі я, як свіння, I доўга сам сабе дзівіўся — Дзе апынуўся гэта я?
1 Народнае свята, якое прыпадае на глыбокую восень. Кузьма і Дзям'ян — апекуны кавалёў.
Рукой паскробшы каля вуха, Дастаў з кішэні рагавень1 I храпы напіхаў цяртухай, — Бо ўжо ня нюхаў цэлы дзень! Як прасвятлелі мае вочы, Мядзведзя ўжо я не шукаў. Закінуў стрэльбу я за плечы I па бакох глядзець пачаў.
IV
А вохці мне! Як там прыгожа! Як быццам хто намаляваў! Чырвоны краскі, мак і рожы, — Ну, як сукенку хто паслаў!
I птушкі ёсць там, дужа стройна Пяюць, палепш за салаўя! А вохці мне, а-а-а-войя!
Куды патрапіў гэта я? Стаяў я доўга і дзівіўся, Разявіў зяпу і глядзеў, Аж вось адкулечка з'явіўся — Ці то прышоў, ці прыляцеў — Хлапчына нейкі круглалікі, Увесь кудравы, як баран, I за плячыма ў яго вялікі Прычэплен лук быў і калчан. — Адкуль, куды дарога гэта? — Спытаў я ў хлопчыка той час. — Дарога гэта з таго света, Ідзе прамою на Парнас! — Сказаўшы, хлопчык таго часу На крыллях шпарка паляцеў Дарогу ж паказаць Тарасу, Ня меўшы часу, не хацеў.
1 Табакерка з валоўяга рога для нюхальнага табаку.
Падумаў я тады нямнога: Што за шайтан1 Парнас такі? Пайшоў я проста той дарогай, Узяўшы ў рукі добры кій. Прайшоў вёрст дзевяць той дарогай, Аж бачу я — гара стаіць;
А пад гарой народу многа, Як бы кірмаш які кіпіць. Прыйшоў я бліжэй, што за ліха: Народ не просты, ўсё паны! Хто дужа шпарка, хто паціху, Усе лезуць на гару яны I, як у школе, галасуюць, Гатоў адзін другого з'есць, Бо кожны морду ўперад суець, Каб першым на гару ўзлесць.
VI
Усе з сабой цягаюць кніжкі, Аж з іншых пот руччом плюшчыць, Друг дружцы выціскаюць кішкі. Аж нехта з-паміж іх крычыць: «Памалу, братцы, не душыце Мой фельетон вы і «Пчалу»2, Мяне ж самога вы пусціце I не дзяржыце за палу!
А не, дык дадушы, ў газеце Я вас аблаю на ўвесь свет, Як Гогаля ў прошлым леце, — Я ж сам рэдактар ўсіх газет!» Гляджу сабе — аж гэта сівы,
1 Сатана, нячыстая сіла.
2 «Северная пчела» — рэакцыйная газета. Выходзіла у Пецярбургу з 1825 па 1867 гг. Да 1859 выдавалася Ф.В. Булгарыным і Н.І. Грэчам.
Кароткі, тоўсты, як кабан, Плюгавы, дужа некрасівы, Крычыць, як ашалелы, пан1. Нясе вялікі мех пан гэты, Паўным-паўнюсенька набіт. Усё там кніжкі ды газеты, Ну, як каробачнік які! Таварыш2 поплеч з ім ідзе I несці кніжкі пасабляе, А сам граматыку нясе, Што ў семінар'ях вывучаюць. Вось нехта, сеўшы ў тарантасе3, Ha ropy цягнецца трушком;
Знаць, любяць тых і на Парнасе, Хто ездзіць конна, — не пяшком.
КНІГІ ОНЛАЙН
