Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
3 пераходнай маркіраванасцю выразна звязана ў сістэме русальніцы сімвалізацыя далучанай да стыхіі агню качаргі. У фальклорных і рытуальных тэкстах пашыраны матыў язды русалкі на качарзе: у беларусаў верхам на качарзе праводзяць русалак [31, с. 25]; па павер’і, каб пазбавіцца ад русалак, трэба пад’ехаць да іх на качарзе, русалкі разбягуцца, бо падумаюць, што да іх пад’язджае ведзьма [79, с. 212]; багінкі могуць ездзіць на качарзе [187, с. 215], Характэрна, што пераходная міфасемантыка качаргі можа набываць спадарожны вегетацыйна-прадукавальны змест. Палескі звычай пераварочваць качаргу пры адпраўленні кагонебудзь з дому ў дарогу параўнаем з песеннай тэмай вяснянак — прыбыццём Вясны на качарзе:
Кулйкй, кулйкй кулйкалй, Весну красную заклйкалй:
— Весна-красна! На чём прйшла?
— На сохе, бороне, на крйвой кочерге,
На жёрдочке, на бороздочке,
На ржаном колоску,
На пшенйчном пйрожку [167, с. 180].
3 эманацыйнасцю стыхіяў агню, цяпла і вады як локусаў пераходу, кантакту паміж “гэтым” і “тым” светам у функцыянальным полі русальніцы можа быць звязана міфапаэтыка знаходжання русалкі ў лазні [111]. У сувязі з лімінальнай міфалогікай “русалкі на мяжы” ў былічках і павер’ях паглядзім, прынамсі, на сюжэтыку знаходжання міфалагічнага персанажа ў лазні на беразе ракі: “Пашлі яны, дзяўчаты, сабраліся і пашлі яны да рэчкі. А ля тэй рэчкі стаяла баня. Пашлі яны заглянуць у тую баню — аж там у прадбанніку сядзела на лаваццы дзевачка. Яны як увідзялі, дык падумалі: пацяралася?! I яны падышлі да гэтай дзевачкі. Яны гэту дзевачку хацелі с сабой забраць. Да сябе прыціснулі, да грудзей, абхапілі рукамі тую дзевачку — яна крэпка запішчэла, і яны яе кінулі, пабеглі. Аглянуліся — дык гэта дзевачка па вадзе во так вот (інфармантка паказвае рукой адпаведны рух. — УС.) і пашла. Па вадзе... Па вярху вады пашла, стаяка, янаяк скокнула на ваду, тая дзевачка, так пятляючы, змейкай па вадзе паляцела. А яны боляй нічога ня відзялі, ні ног, ні хваста... ” (УЗ, вёска Слабада Вілейскага раёна). У былічцы, запісанай у Чыцінскай вобласці, вечарам хтосьці мыецца і плача ў лазні голасам дзіцяці, “как стукнут — нйкого нет, токо зашйпйт ”, калі перанеслі лазню, здавацца перастала, пасля чаго сталі паказвацца на беразе ракі русалкі [133, с. 54], Паводле ўяўленняў рускіх, русалкі, наогул, — гэта дзеці-падменышы, падмененыя ў той час, калі парадзіху пакідалі адну ў лазні і яна ляжала “без креста”, а дзіця ля яе спала няхрышчанае [129, с. 89]. Характэрная для гранічна-пераходнага часу міфалогіка ачышчэння выразная ў матыве мыцця русалак у лазні: уладзімірскія русалкі прыходзяць мыцца і парыцца ў вясковыя лазні [79, с. 193]. 3 аніматычна-анімістычнай вегетатыўнай парадыгматыкай суадносіцца тэма прыходу міфалагічнага персанажа ў лазні і ёўні, каб сагрэцца, каб напрасці сабе нітак на адзенне [79, с. 185].
Натурфіласофская аснова паветра як локусу пераходу русалкі яскравая ў матывах функцыянальнай эфірнасці стыхіі як месца, куды сыходзяць русалкі, што бачна ва ўяўленні пра адлятаннерусалкі пасля русальнага тыдняў неба (напрыклад, балгарскія самавілы і самадзівы з’яўляюцца, спускаючыся з неба або зараджаючыся ў віхры [40, с. 41]). Семантыку функцыянальнай эфірнасці мае матыў палёту-пераходу міфалагічнай істоты, у тым ліку пералёт русалкі птушкай (“ ...русаль-
ны тыдзень — троечны тыжджэнь, бачылі, гусьмі ляцелірусалкі ” (вёска Дронькі Хойніцкага раёна) [56, с. 17]). У кантэксце тагасветнай і сонечнай сімвалізацыі залатога параўнайце: у паўднёваславянскіх вілаў залатыя крылы, якія падымаюць іх вышэй за горы і аблокі [33, с. 34], 3 міфалогікай крывізны гранічна-пераходнага часу ў песенным сюжэце з Браншчыны суадносіцца матыў палёту крывой русалкі:
Настае гряная,
Русалка крывая,
Ой, рано-рано, русалка крывая.
Русалка крывая под небес лятае,
Ой, рано-рано, под небеслятае [170, с. 53],
Семантыка паветра як локусу пераходу міфалагічнага персанажа прысутнічае ў матывах калыхання русалак на арэлях [пра калыханне на арэлях як пераход гл.: 3, с. 508], У Бабруйскім павеце русалкі рабілі на дрэвах арэлі і калыхаліся, падсцерагаючы ахвяру, што характэрна, ноччу [231, с. 197].
Функцыянальная эфірнасць стыхіі паветра выразная ў міфалогіцы сезонна-каляндарнага руху русалкі з гары/у гару, па гары. Так, русалкі, паводле пашыраных уяўленняў, прыходзяць з гары (гл. у песенным матыве абуджэння русалак:
...Рано, рано,
Да сыйду на гору, Го-о-о-о!
Да ўдару ў дапоні,
Штоб персні звінелі, Штоб русалкі чулі, Го-о-о-о! [196, с. 148]), у гары правяць сваё гранне ( “Русальный тыждень от Тройцы до запусок — русалкі разгулюваюцца на гаре — там іх розгул ” (Лельчыцкі раён) [39, с. 110]), а па заканчэнні “свайго часу” сыходзяць “у ropy” — інварыянтная схема палескага абраду “провадаў русалкі” ўключае ў сябе ў якасці абавязковага элементу ваджэнне русалкі на горачку ў танок [90, с. 16], Міфалогіку паветра-гары-пераходу параўнайце з матывам з’яўлення балгарскіх самавілаў і самадзіваў з неба і віхру, з павер’ем пра ўладу міфалагічнай істоты над гарамі, у тым ліку ў сюжэце “віла можа зрабіць непраходнымі горы” [40, с. 50, 52],
3.2. Русальны фальклорна-этнаграфічны комнлекс у кантэксце міфасемантыкі боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае
На аснове сінкрэтычнага паяднання вегетацыйна-прадукавальнай асацыятыўнасці, аграрнай прагматыкі, з аднаго боку, і каляндарна-часавай дэтэрмінаванасці міфалагемы русалкі — з другога, архаічная мадэль русальнай традыцыі славян выяўляе выразныя адзнакі міфапаэтыкі боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае. “Менавіта два асноўныя блокі: комплекс уяўленняў, звязаных з сезонным з’яўленнем разам з расліннасцю (Персефона), і комплекс, які збліжае з цюркскай дэманалогіяй (Албаста), — складаюць, — на думку Л.М.Вінаградавай, — сутнасць вобраза ўсходнеславянскай русалкі” [48, с. 257].
Галоўным выразнікам сінтагматыкі боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае, у структуры архаічнай міфалагічнай мадэлі русальніцы з’яўляецца міфапаэтыка смерці як пераможнай патэнцыі жыцця.
3 рэалізацыяй апошняй варта звязваць найперш матывы перацірання жыцця ў павер’ях і былічках пра русалку. Гл. пераважна заходнепалескі вобраз міфалагічнага персанажа ў збажыне з таўкачом у руках [31, с. 89—90] ( “Пока жыто стоіть, деты ходіліу жыто як цўэтеўолошка і блутають, ужэ старые іх пужалі. Кажэ, там смуллянка з батогом да набье батогом. Кажэ, у яе жалезна ступа і тоўкач. Да ўозьме у залезну ступу да попгоўчэ" [131, с. 422]; “Русалка доўгая, кошматая, рубаха на ём, с тоўкачом [у руках]. Можэ істолочь... ” [40, с. 372]; “Росаўкі — шчо лякалы ў жыті. С косамі болыйымі, ўся ў косах. I мэча [палка, пест] такаў ей була, ўроді, ўруках” [40, с. 375]). Зыходзячы са шлюбна-эратычнай семантыкі ступы і таўкача ў традыцыйнай культуры [31, с. 87—92], можна заключыць, што вобраз русалкі з таўкачом у руках транслюе не толькі міфапаэтыку смерці-пераследу, але і выразны земляробча-прадукавальны кантэкст (гл. у сувязі з функцыянальнасцю спеву (якая стымулюе вегетацыю) русалкі з таўкачом: пінскія русалкі голыя, са сваімі таўкачамі танчаць у жыце і спяваюць [231, с. 196]).
Тэма забойства выражае ў семантычнай структуры русальніцы, з аднаго боку, міфалогіку ярна-злоснага росту расліннасці, сакральна-негатыўную вегетацыйную асацыятыўнасць русалкі (гл. у павер’ях і былічках матыў забойства/замучвання ў збажыне [144, с. 61,63]: “Пожыту боялісь ходіть, казалісь русалкі в лесу, моглі зашчэпать насмерть ”[131, с. 417]; “1 вот уже ходять дэті да усе і лякалі, на Купалу: “Нэ йдыты
no жыту, бо росалкі зловять, да возьмуть, батогамі вас позасекають ” [131,с. 419]; “Баачодетіўжітіховаюца. Матікажеть: “Нэідэужіто, боросаўка зловіть Озьмэ косы роспустіть і помотае тімэ косьмі... ” [ 131, с. 419], "Росаўкі замецілі чалавека, пабралі жалезныя пранікі і забілі ў жыце” [214, с. 153]), аграрную ахоўна-аберагальную функцыянальнасць міфалагічнага персанажа (атрыбуты, пры дапамозе якіх русалка пужае ў раслінных локусах, маюць семантыку забойства: у Цэнтральным Палессі малююць русалку, якая сядзіць у полі збажыны і трымае ў руках пранік, палку, качаргу, ступу, таўкач, серп, касу і да т.п. — гэтымі прадметамі яна пагражае ўсім, хто заходзіць на ніву на русальным тыдні [40, с. 39]; параўнайце: самадзівы і вілы носяць з сабой лук і стрэлы, выкарыстоўваючы гэтыя рэчы для стральбы па чалавеку [40, с. 39]). 3 другога боку, тэма забойства адлюстроўвае міфалогіку смерці як азнаку гранічна-пераходнага часу (гл. забойства русалкі як вынік парушэння чалавекам рэгламенту ўзаемадачыненняў з міфалагічнымі істотамі на русальным тыдні: паводле ўяўленняў, русалкі за гэта топяць, душаць, казычуць да смерці і да т.п., багінка топіць, скідае з маста, адрывае галаву, выпівае кроў, забівае валькамі, самавіла збівае віхрам, віла забівае поглядам, выпівае сэрца дзіцяці [40, с. 48]; ва ўсходнесербскай былічцы хлопчыка, які наступіў раніцай на тое месца, дзе танцавалі самавілы, вечарам міфалагічныя істоты разарвалі [154, с. 142]; па балгарскіх павер’ях, людзі, што спадабаліся самавілам, паміралі дачасна і папаўнялі іх шэрагі [40, с. 41]) і ачышчэнне ад хтанічных сіл (у сувязі з украінскім уяўленнем пра русалак-жабак, якія сядзелі на кладачках, дзе жанчыны мылі бялізну [79, с. 183], гл. звычай пінчукоў: калі на Купалле трапіцца жаба, то яе забіваюць, бо перакананыя, што гэта русалка паўзла ў выглядзе жабы [30, с. 179]). У кантэксце міфапаэтыкі смерці як пераможнай патэнцыі жыцця адметная трансляцыя фертыльнай парадыгматыкі русалкі. Гл. матывы замучвання/забойства цыцкай у наступных міфалагічных сюжэтах:
а) русалка дае цыцку, каб ссалі ( “Пайді толькі ў лес — схопят, замучат цыцкаю ў рот, каб ссала і ссала... Ето русаўкі самые” [40, с. 378]; “Русалкі чёрные, кашлятые. Схопят женшчыну, замучат. Цыцку сваю дают, кабы ссала” [40, с. 372]; “Русалкі косматые, кажуть, уже немолодые косматые женшчыны. Паймае, — цыцку ўрот запхае і задаве ” [40, с. 372]). Параўнайце: самадзівы і вілы кормяць грудзьмі юнакоў [40, с. 49];
б) можа задушыць грудзьмі (русалка —“як маўпа, женшчына, страшна такая, грудямі могут задавіть " [40, с. 372]);
в) забівае вялікай цыцкай (“Русалкою пугалі. Вроді жэншчіна старая, старуха, такее оборванэе ўсё. Як жыто красуе. Оно красуе дўэ неделі. Вроді дітя убівае цыцкою большой. Русалка с цыцкой вялікое, дэтейубье... ” [131, с. 417]);
КНІГІ ОНЛАЙН
