Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
...4 Бог сына жэня, у Іллі дочку бярэ, У Іллі дочку бярэ, Улітачкай заве: — Улітка-нябога, ідзітка да Бога! Рана-рана, ідзітка да Бога! [164, с. 191—192].
Ілля не жадае аддаваць сваю дачку:
Толькі Бог з-за горкі, Дак Ілля ў ладонькі, Эй, рана-рана, Дак Ілля ў ладонь... Дак Ілля ў ладонькі. — He ‘ддам свае донькі...
Характэрная для комплексу Дземетры-Персефоны міфапаэтыка “шлюбу ў іншасвеце” пацвярджаецца ў архаічнай структуры вобраза русалкі матывам вяселля-адраджэння. Маніфестуючы, з аднаго боку, бясшлюбнасць (гл. паходжанне русалак ад маладых дзяўчат, дзяўчат, памерлых да шлюбу, у час шлюбу, падчас няскончанага вяселля)17, генетычная парадыгма персанажа падразумявае, з другога боку, імператыўнасць вясельнай дзеі як выражэння міфалогікі прыроднай вегетацыйна-прадукавальнай сезоннасці і гранічна-пераходнасці істоты (усходнеславянскія русалкі на русальным тыдні святкуюць свае вяселлі [79, с. 192]; матыў спраўлення ў русальскі час вяселляў характэрны таксама для заходнеславянскай багінкі, паўднёваславянскіх вілаў і самадзіваў [40, с. 47]; у былічцы з Лельчыцкага раёна прывезеная дадому на русальным тыдні русалка, здзівіўшыся шлюбу кума з кумой, пайшла з хаты, каб пабачыць вяселле [40, с. 388]). Параўнайце з рытуальнымі вясельнымі гульнямі славян у траецка-купальска-пятроўскі час як рэалізацыяй змены стану ў прыродзе па аналогіі з падзеямі ў асабістым жыцці [153, с. 80], На Рускай Поўначы, забараняючы дзецям купацца, калі спее жыта, гаварылі, што ў гэты час “водянйкй нерестятпся ”, г.зн. спраўляюць вяселле [3, с. 375],
Абавязковасць у семантычным полі русалкі міфапаэтычнай схемы “вяселля за магілай” (гл.: па павер’і са Столінскага раёна, калі памерлую дзяўчыну не пашлюбаваць, яна стане русалкай: адзін мужык, у якога памерла дачка-нявеста, прывязаў яе да слупа і павянчаў нябожчыцу са слупом, каб яна не стала русалкай [40, с. 325]; па прыкмеце, мыць
17 Па палескіх дадзеных, “русалкі — mo дівчаткі молодэнькі, шо вмырают “Діўка як умре да сховають, — дак росаўкай скыдаюцца"', ‘Хто умірае на русальнам тыждне іздевок— той русаўка “Хто деўкамі умерлі, тыя, будто, с того свету выходять ў вінку з лентоў — гэтарусалкы “Которадевушканевыйдезамужіумре, —пійдеўрусалкі... ”[40, с. 368—369],
нябожчыцу трэба запрашаць абмывальшчыц — заўсёды старых бабулек, прычым у парным ліку, бо інакш нябожчыца зробіцца русалкай [30, с. 185]; параўнайце: паўднёваславянскія самавілы па начах спраўляюць вяселлі, адорваюць золатам чалавека, які паўстаў на шляху іх вяселля, золата ператвараецца затым у попел, а чалавека міфалагічныя істоты закідваюць на высокае дрэва [40, с. 56]), у тым ліку згодна з народнымі ўяўленнямі аб прадаўжэнні няскончанага веку дачасна памерлых, выразна асэнсоўваецца ў кантэксце вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі вобраза, мысліцца як аснова адраджэння, узнаўлення вегетацыйнапрадукавальных сіл расліннасці. Параўнайце з міфалогікай вяселляадраджэння падчас жніва ў палескай былічцы: жнучы, жанчына пачула, як “музыка дзесь грае, да так, бы вецер коціцца. Да, кажэ, бягуць тые мэртвые. Дак баба стала маліцца Богу, каже, што ето уже мэртвых вяселле, мэртвые жэняцца” [40, с. 132],
Сталая міфасемантыка боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае, у струкгуры русальнай традыцыі ўсходніх славян яскравая ў сувязі з ідэнтыфікацыяй персанажа русалкі з абрадавымі вяснова-летніміземляробчымі персанажамі Кастрамы і Каструбанькі, якія паміраюць і ўваскрасаюць [13; 192, с. 218], Параўнайце: у Сярэднім Паволжы “Костромушкой” іншы раз называлі чучала русалкі-каня [3, с. 628; 64; 114],
Такім чынам, наяўная ў генетычнай структуры русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу канцэпцыя смерці-адражэння выражае поліфункцыянальнае адзінства феномену, цэласнасць яго магічнай і светапогляднай базы, аграрнай прагматыкі і каляндарна-часавай дэтэрмінаванасці міфалагемы русалкі. Звяргае на сябе ўвагу непадзельнасць гаспадарчай і ўласна культурнай традыцыйнай сінтагматыкі рытуалаў пераходу. “Уласна сезонныя абрады пераходу, — як зазначыў А. ван Геннеп, — маюць дакладныя паралелі ў абрадах, якія здзяйсняюцца дзеля адраджэння расліннасці (пасля прамежкавага перыяду замаруджвання расліннага жыцця зімой), узнаўлення спарвання скаціны, павелічэння статку. Усе гэтыя цырымоніі ўключаюць, па-першае, абрады пераходу, a па-другое, абрады сімпатычнай магіі, прамыя і ўскосныя, пазітыўныя і негатыўныя, абрады ўрадлівасці, памнажэння жывёлы і яе росту... Схема абрадаў пераходу ляжыць у аснове не толькі цырыманіяльных комплексаў, якія суправаджаюць, аблягчаюць або абумоўліваюць пераход ад аднаго этапу жыцця да другога або з аднаго сацыяльнага стану ў другі, але і ў аснове многіх аўтаномных сістэм, накіраваных на закліканне дабрабыту для супольнасцяў у цэлым (а таксама асобных групаў ці аднаго
чалавека). Такім чынам, паміж усімі гэтымі цырыманіяльнымі сістэмамі выяўляецца паралелізм не толькі ў асобных формах, але і ў самой аснове” [59, с. 162, 169], У сувязі з сезоннасцю, а таксама каляндарнай гранічна-пераходнасцю аніматычна-анімістычнага духа русалкі міфапаэтыка боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае, у архаічнай структуры русальніцы лагічна выражае натурфіласофскую ідэю кругазвароту, памірання і ажыўлення раслінных сілаў зямлі як ідэю “spirit of vegetation”.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
1. У кантэксце найбольш істотнай і рэлевантнай для міфалагемы сувязі з расліннасцю, ростам-вегетацыяй і ўраджаем русалка можа быць ідэнтыфікавана як генетычна самабытны і самадастатковы аніматычнаанімістычны вегетацыйны дух, маркіраваны функцыянальна ўяўленнямі пра рост, росквіт, развіццё і асноўныя сезонна-часавыя цыклы вегетацыі расліннасці.
Генетычна-актуальная земляробчая прагматыка міфалагемы русалкі, яскрава маркіруючы асноўныя міфапаэтычныя сінтагмы вобраза, знаходзіць выражэнне найперш у кантэксце архаічнай аніматычна-анімістычнай асацыятыўнасці вегетацыйнай парадыгматыкі яго. Акумулюючы ў сабе комплексна-цэласную — прадукавальную і ахоўна-аберагальную — функцыянальнасць, адметная сінкрэтыка якой — асноўнай і першаснавызначальнай у структуры міфалагемы — транслюе адзіны канцэпт вегетацыі раслін, персанаж русалкі выражае па сутнасці аніматычнаанімістычную канстантнасць міфалогікі росту, развіцця, выспявання расліннасці. Апошняе ў першапачатковай міфалагічнай мадэлі русальнай традыцыі яскрава пацвярджае функцыянальная міфалогіка вегетацыйнай стыхіі расліннасці.
2. Інстытуцыянальную прыярытэтнасць архаічнай аніматычна-анімістычнай асновы аграрнай прагматыкі русальнай традыцыі славян акрэслівае выразны натурфіласофскі пачатак міфалагемы русалкі.
Аналіз сацыякультурнай матываванасці аграрнай прагматыкі вобраза выразна паказвае на дамінаванне ў яго структуры натурфіласофскага пачатку: асноўныя сацыякультурныя канцэпты аграрнай прагматыкі русалкі аказваюцца дэтэрмінаванымі натурфіласофскай канцэпцыяй вегетацыйнага ярэння расліннасці. У кантэксце архаічных аніматычна-анімістычных уяўленняў пра вегетацыю расліннасці, канцэнтраваную жыццятворную патэнтыку расліннасці ў траецка-купальска-пятроўскі час, міфасемантыка любоўна-шлюбных стасункаў палоў, маладосці“юнацкасці”, прыгажосці, звабнасці, эратызму, цнатлівасці-нявестасці ў структуры аграрнай прагматыкі русалкі выступае, такім чынам, як выразнік-суадпаведнік міфапаэтыкі вегетацыйнага ярэння расліннасці. Паядноўваючы ў адно ўсе канцэпты вегетацыйна-прадукавальнасці, функцыянальная сінкрэтыка міфалагемы русалкі яўна вылучае натур-
філасофскі пачатак як стрыжнёвы, які ўсё арганізуе. На апошняе ў міфарытуальным полі русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу ўказвае ярка выражаны натурфіласофскі вегетацыйна-прадукавальны кантэкст канцэптаў гарэння і грання/гульні русалкі ў раслінных локусах.
3. Генетычным, вызначальным, ідэнтыфікавальным крытэрыем сувязі міфалагічнага персанажа русалкі са стыхіямі вады, святла-сонца-агню, паветра, зямлі з’яўляецца натурфіласофскі пачатак вегетацыйна-прадукавальнай функцыянальнасці вобраза. Міфапаэтыка рознастыхійнасці русалкі, выражаючы функцыянальную сінкрэтыку міфалагічнага персанажа, транслюе ў такім разе вегетацыйна-прадукавальную патэнтыку стыхіяў прыроды. У кантэксце архаічнай функцыянальнай аніматычнаанімістычнай вегетацыйнай асацыятыўнасці міфалагема русалкі можа ўспрымацца пры гэтым як эманацыя прыродных жыццятворных патэнцый расліннасці.
4. Выражаючы канцэпцыю стваральнай і творчай сілы фізічнай матэрыі, міфалагічны персанаж русалкі, актуальна-цэласна аформлены ў кантэксце аграрнай прагматыкі ў эпоху развітога анімізму — эпоху земляробства і матрыярхату, — транслюе яскравую міфалогіку функцыянальнага хтанізму зямлі, рэпрэзентуючы ў архаічнай мадэлі русальнай традыцыі дамінавальную “хаатычную моц зямлі, якая знаходзіцца ў пастаянным самасупрацьборстве” [ 127, с. 74—79]. Функцыянальны хтанізм зямлі знайшоў увасабленне ў ярка выражаным тэратамарфізме міфалагемы русалкі — пачварных вобразах-эманацыях наступальнай, абараняльнай і інертнай стыхіяў зямлі, міфалогіцы паядання ў комплексе ўсходнеславянскіх уяўленняў пра русалку, міфапаэтыцы “страшнасці”, сакральна-негатыўнай небяспечнасці ў русальскі час стыхіяў вады, святла-сонца-агню, паветра, зямлі, трансфарматыўнай у русальнай традыцыі функцыянальна-хтанічнай міфалогіцы магілы, вегетацыйна-прадукавальным імператыве русалкі — страшнага, хтанічнага памерлага.
Актуальнасць у архетыпіцы русалкі рысаў тэратамарфічнасці, нягледзячы на перавагу сярод міфапаэтычных тыпаў вобраза істот маладых, прыгожых і звабных, наяўная амбівалентнасць міфапаэтычных характарыстык русалкі вераемна вытлумачваецца ў тым ліку незавершанасцю генетычнай функцыянальна-хтанічнай парадыгматыкі міфалагемы ў эпоху матрыярхату, на што паказвае незавершанае збліжэнне русалкі і Вялікай багіні.
5. Аналіз каляндарна-часавай дэтэрмінаванасці русальнай традыцыі славян паказвае, што вызначальным, генетычным крытэрыем русальскага часу як перыяду актыўнасці/праяўлення русалкі выступае не ма-
ністычны аспект. а каляндарна-часавыя сінтагмы і парадыгмы міфалагічнага персанажа як аніматычна-анімістычнага духа вегетацыі. На аснове цеснай сувязі з расліннасцю і вегетатыўнымі цыкламі праяўлення апошняй у геакліматычнай зоне рассялення славян міфалагічны персанаж набываў сезонны каляндарна-часавы аспект, так што інтэнсіўнасць і працягласць знаходжання русалкі на зямлі/на “гэтым свеце”/у расліннасці/прыродных локусах цалкам матывавана цыклічнасцю, інтэнсіўнасцю і працягласцю сезоннай вегетацыі раслін.
КНІГІ ОНЛАЙН
