Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
1) тыя, хто нарадзіўся на русальным тыдні (“Русалка — це та, шо родіца нарусальный тыждень, якумре, то врусальный тыждень появляіца “Хто на святу нэділю родывся, той ірусалка ” [ 131, с. 415]);
2) маленькія, пераважна няхрышчаныя, дзеці пасля смерці (агульнаславянскі матыў);
3) тыя, хто на русальным тыдні памёр (“Хто на грянуху умрёт — русалка. Яны пріходят к сваему двару... Потом знов ховаюцца ў ямку [вяртаюцца ў магілу]”; русалкі — “цэ мэрлые... хто ўжэ умре на сей тыждень, на троечны, дак цэужерусалка она вечна... Кауть, no болотах, no жытах ідуть да спевають ” [40, с. 365]; “Дытына як вмырала нарусальныцю, токазалы—ўрусалкы підэ. Так само, якўмыраламолодыця на вэсіллі, — в вэлёнові і хоронылы ” [40, с. 368]);
4) тыя, хто на русальным тыдні нарадзіўся і памёр (‘Хто родітся і хто умре на русалном тыждні, — буде пріходіть русалкою. To жэншчыны, волосы длінные распушчэны, no жыте бегають, як жыто цветёт ” [40, с. 364]);
5) тыя, што на русальным тыдні нарадзіліся, памерлі і жаніліся ці выйшлі замуж (павянчаліся) ( “Хто родіцца на Трійцу, венчаецца і помірае на Трійцу, — оны як діўкі, ідуть, собіраюцца гуртом. Волосы ў іх доўгі, распатлованы, фату одевають, ленты... " [40, с. 365]);
6) памерлыя да шлюбу, вяселля/нявенчаныя дзяўчаты і хлопцы (“Як дівка запыта, заручэна умре до свадьбы — вона русалка. Ходіть no жыту, пужае... ” [40, с. 368]; русалкі —“толькі молодые, невенчаные
11 ЗапісаліТ.В.Валодзінаі В.Дз.Астрэйкаў 1997 г. у вёсцы Новыя Валосавічы Лепельскага райнаад Бародзіч М.А., 1930 г. нар.
12 Запісала Н.В.Сівіцкая ў 2005 г. у вёсцы Кашталянаўшчына Глыбоцкага раёна ад Доўгай Станіславы Антонаўны, 1921 г. нар.
якумруть нарусальны тыждень, чіхлопец, чі деўка, то робяцца русалкамі... ” [39, с. 92]);
7) маладыя, памерлыя падчас вяселля ( “Як пуйде деўка замуж і веселле йдэ, і коровай уже поделілі, — аяк вона умре, то буде росалка ” [40, с. 368]).
Успомнім таксама матывы: русалка паяўляецца ва ўборы маладой або нябожчыка ( “Русалка нарадена, як невеста. Яна врэда не чыніт, — выйде, подывіцца і уйде. А люді пряталісь од ніх, бо боялісь. Девушка сраспугйчэнымі волосаміу белом платье” [40, с. 371]; у русалкі “косы роспушчаны, вялікіе, длінныя, одеты ў белым плацці, ў вэлюні. Худая, всяў ійэрсці. Голая... ” [40, с. 373]).
У часе палескіх экспедыцый пад кіраўніцтвам М.І.Талстога інфарманты расказвалі аб апрананні памерлых як русалкі: “Іхжэ колісь заматывалі [завязвалі ногі]. Цяпер жэ обувають ў туфлі да ў тапочкі, a колісь полотенцем беленькім або марлечкой ногі обкрутяпг, — да й лежіть... ” [40, с. 371]. Гл. таксама вышэй: русалкі ідуць на могілкі, іх бачаць там, калі хто памірае (у балгараў русаліямі называлі душы памерлых, якія з’яўляліся ў русальны тыдзень паблізу старых могілак [26, с. 6]).
Выражэннем міфалогікі каляндарнага пераходу выступае гукавы код русальскага часу. Характэрна, што гукавое поле русальнай традыцыі славян вылучаецца, з аднаго боку, цішынёй, маўчаннем, немасцю, a з другога, — хаатычнасцю, нагнятаннем, поліфанізмам гуку. Імператыўнасць цішыні, маўчання (у беларусаў вобраз вечна маўклівай русалкі [79, с. 190]) транслюе не толькі міфасемантыку каляндарнага спакою гранічна-пераходнага часу (у сувязі з забаронамі: да русалкі, якая на русальным тыдні ў вяночку ходзіць па жыце або калышацца на бярозе ў лесе, “нэ трэ балакаты, нэ трэ одзывацца: можут залоскотаты ” [40, с. 380]; на Браншчыне ў купальскую ноч людзі стараліся быць бліжэй да дому і весці сябе ціха: “Пад Купалу не выходілі нікуды, не ругалісь, не шумелі, a то русаўка пачует” [1, с. 44]), але і канцэпт лімінальнасці тэмпаральнага персанажа русалкі (гл. неразборлівасць мовы русалак, а таксама палескія ўяўленні пра нямую русалку-німку). Адметна, што ў аснове паводзін балгарскіх дружын “русаліяў”, якія робяць рытуальныя абходы на русальным тыдні і бяруць на сябе лекарскія функцыі, сярод нормаў сацыяльнай ізаляцыі (на працягу ўсяго русальнага тыдня яны жывуць дзе-небудзь разам у ізаляцыі ад родзічаў і сваякоў) ёсць і патрабаванне цішыні: за ўвесь час супольнага знаходжання яны не толькі не размаўляюць з іншымі, не вітаюцца і не развітваюцца з сустрэчнымі, але і не гавораць паміж сабой, за выключэннем свайго важака [1, с. 45],
Хаатычнасць, нагнятанне гуку, поліфанізм яго ў тэмпаральнай парадыгме русальніцы выконваюць, у сваю чаргу, своеасаблівую інфарматыўна-злучальную функцыю. Часавая прастора русальнага тыдня літаральна напоўнена гукам. Звяртае на сябе ўвагу разнастайнасць выгукаў русалкі, здольнасць міфалагічнага персанажа гаварыць, крычаць, спяваць, рагатаць, стагнаць, падрабляць галасы птушак і жывёл, пляскаць у ладкі, любоў русалкі да музыкі і інш. [36, с. 194—195; 79, с. 190—191],
Спяванне на граным тыдні спецыяльных русальных песень, поліфанізм гуку ў абрадзе “провадаў русалкі” (па дарозе ў жыта “і пяюць, і барабаняць у дошкі, у заслонкі, і агні паляць. Ну, прывядуць яе к жыту і піхнуць у жыта; вянок знімаюць, андарак разрываюць і бягуць уцікаць. А яна (голая) за імі даўладкі плешча” [164, с. 204]) — усё гэта стварае цэласную карціну каляндарнага часу. Паказаўшы, што адсутнасць гуку або яго хаатызм ёсць праявай гранічна-пераходнага часу, Т.А.Агапкіна слушна зазначае: ‘Тукавая прастора календара грунтуецца на пастаянным узнаўленні, “праігрыванні” дзвюх асноўных (для традыцыйнай культуры наогул) семантычных апазіцый: на супрацьпастаўленні цішыні (маўчання) і гуку, а таксама гуку “культурнага” і гуку “дзікага”, або тагасветнага, які належыць іншаму свету..Гук, такім чынам, з аднаго боку, “арганізуе прастору і пераадольвае яе дыскрэтнасць; з другога — гук прынцыпова медыятыўны і камунікатыўны, ён нібы ўсёпранікальны і таму здольны злучаць разамкнутыя прасторы і часы” [1, с. 45—46].
Апатрапеічную функцыянальнасць русальскага спеву трэба звязваць і з трансфармацыйнай дэманалагізацыяй вобраза русалкі. Так, у Бабруйскім павеце на працягу ўсіх дзён наступнага за Тройцай тыдня дзяўчаты збіраліся па вечарах і, каб перасцерагчы злыя намеры русалак, спявалі “спецыяльныя песні, якія таму і называліся русальнымі” [231, с. 198].
У кантэксце міфалогікі пераходнасці варта разглядаць тэму “пакрывання русалкі”. У фальклорных і рытуальных тэкстах пашыраны матыў вывешвання на граным тыдні адзення для русалак: на ноч на вуліцы, на плоце, на дрэвах вывешвалі адзенне і палотны для памерлай дзяўчыны-русалкі: “От у кого деўочкі помірають малія, заўсегда гуляють на эту. Наўска Тройца назыўаецца, после Тройцы чэтвер. Тоўыносяць одэжу, ўэшають где на дўоре, это русалочкі будуть no жыту гулять (на ноч это ўэшають), оны у ноч гуляють па жыту і эту то одежу накладають. Моя маті ўіносіла, она бало на грушу поўэшае. Это, ка, моі деўочкі прідуть, да будуть убірацца da no жыту гулять ” [ 131, с. 329]; “Як умерла дэўка у кого, то тая баба ужэ ўэшае, што яе дочка умерла. Вот ноччу. Ужэ то жыто красуе, ужэ то ўэшають на дўоре ту яку
одежу: платка якого поўэсять. У дўору. To, кажэ, тые русаўкі накладають да гуляють ужэ у ночы ” [131, с. 420]. У сюжэтах русальных песень русалкі просяць сарочак, намітак, просяць пашыць спадніцы, сплесці лапці, падаць вады, каб адрадзіцца да новага жыцця:
На граной нядзелі русалкі сядзелі,
Рана-рана, русалкі сядзелі, Прасілі русалкіў дзевак сарочак, У дзевак сарочак, у маладзіц намётак: —Дзевачкі-сястрычкі, дайце нам сарочкі, Хоць яны пласконны, ійтоб былі дадонны, Хоцьяны таўсценькі, штоб былі бяленькі... [35, с. 218]; -Дзевачкісястры цы, Пашыйце спадніцы, Ой, раны-раненька,
Пашыйце спадніцы... [35, с. 534];
На граной нядзелі Русалкі сядзелі, Ой, раны-раненька, Русалкі сядзелі, На дзевак глядзелі. — Дзевачкі-сястрыцы, Падайце вадзіцы, Падайце вадзіцы 3 халоднай крыніцы, А хлопчыкі-браццы, Вы спляціцелапці... [35, с. 214—215].
Міфасемантыку сакральнага пакрывання персанажа русалкі ў павер’ях і былічках транслююць таксама матыеы накладання на русалку хусцінкі, фартуха, адрэза палатна, абрэзка і інш. Згодна з вераваннямі, пры сустрэчы на міфалагічную істоту трэба абавязкова штосьці накінуць — тады яна не зачэпіць і будзе спрыяць у працы і гаспадарцы [40, с. 390]. Напрыклад, русалка ў былічцы выказвае падзяку жанчыне за прыкрыванне фартухом яе соннага голенькага дзіцятка [232, с. 317], Паводле смаленскага павер’я, на духаўскім тыдні па лесе ходзяць голыя жанчыны і дзеці; выпадкова сустрэўшыся з імі, абавязкова трэба кінуць на іх хустку ці яшчэ што-небудзь, нават рукаў ад сукні адарваць, калі нічога іншага няма пад рукой, іначай чалавеку пагражае непазбежная смерць [75, с. 602],
Як паказаў А. ван Геннеп, матыў пакрывання можна трактаваць як пераходны канцэпт аддзялення, закліканы выключыць кантакт з тага-
светна-сакральным [59, с. 153]. Характэрная ў гэтым сэнсе ў вышэйпрыведзеных павер’ях заўвага пра начное (“на ноч этоўэшають ”), г.зн. скрытае ад кантакту з “гэтым” светам, гулянне ў жыце рытуальна пакрытых русалак. Натурфіласофская канцэпцыя міфалагемы бачная ў матывацыі “пакрывання” як неабходнай змены адзення міфалагічнага персанажа. У сувязі з вегетацыйна-прадукавальнай міфалогікай “русалкі ў pace” параўнайце: адзенне для русалак на граным тыдні вывешваюць, таму што “русаўка поросіца і зменівае одежу" [131, с. 417].
Семантыку пераходнага сезонна-каляндарнага дэмана выяўляе ў русалцы міфапаэтыка распускання валасоў, апушчанасць валасамі. На Буда-Кашалёўшчыне ў часе “провадаў” “самай галоўнай Русалкай выбіраюць тую дзяўчыну, у якой доўгія валасы; валасы — па плячах, вялікі вянок — на галаве... "І3. Параўнайце з распусканнем касы маладой на вяселлі; з распусканнем валасоў у варажбе і чарадзейскай практыцы; з распусканнем валасоў памерлай дзяўчыны ў труне [79, с. 215]; пасля смерці бацькі ці маці дочкі на знак жалобы на працягу шасці тыдняў носяць валасы распушчанымі па плячах [161, с. XVII], Каляндарнапераходны персанаж русалкі з распушчанымі валасамі выразна суадносіцца з лімінальна-пераходнай міфасемантыкай закрытасці твару міфалагічнай істоты: русалкі — “девушкй ходят в белом во всем, косы распустят длйнные, лйца не вйдно, рукй холодные, сама длйнная, высокая ” [39, с. 95]. Матывы “пакрывання” русалак, вывешвання для іх адзення, распускання/апушчанасці валасамі выразна карэлююць з тэмай вяснова-летняй аголенасці-апранання зямлі ў новую расліннасць.
КНІГІ ОНЛАЙН
