Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Абрысы міфалагічнага персанажа тыпу “ні тое ні сёе, ні тут ні там” выразныя ў матыве сезонна-часавай гранічнасці русалкі. Міфарытуальная актуальнасць апошняй строга рэгламентавана пэўнай мяжой, гранню, па-за якой істота становіцца бяздзейнай, шкоднай, “не можа вярнуцца да сваіх”. Параўнаем з актыўнасцю ў “свой час”: прыведзеная ў хату памерлая на русальным тыдні дачка-русалка “як села там, де ее посаділі, і окаменела... Ісела, сідела год — ні с места. А як вушоў год —
дэ воно й ділося! Ухате ее не стало” [40, с. 391—392]; заспетая маці, дзяўчына-русалка «злякалась і стала як пень. Дойшла до хаты, села ў куточку. Целый год сідела. Как зноў русалны тыждень настал, вона кажэ, скрузь окно дывыцця і кажэ: “Ужэ нашы ідуть!” і віскочылау окно» [40, с. 392]; русалка — памерлая дзяўчына, прыйшоўшы да маці, «сідела год у мамі, сядіть, не говоріть нішчо. Мама ж та наварыть борійч, налле. А яна ж не кушае, то ж яна пюлькі пару хватала, парою піталась. Просядела год, до того дня, пока русалкі прішлі, а потім у ладкі заплескала: “Наші прыійлі! Наші прышлі! ” — да і улетела» [40, с. 386], Сезонна-часавымі характарыстыкамі, міфасемантыкай лімінальнай шкоднасці па-за межамі “свайго часу” матывавана лакатыўная дынаміка русалкі, прагматыка рытуальнага выгнання яе ў апошні дзень знаходжання. На працягу русальнага тыдня русалкі — у жытнім полі, якое красуецца. У гэты час туды нельга хадзіць чалавеку; пасля заканчэння часу, які адведзены для русалак на зямлі, адбываецца рытуал выгнання іх з тых месцаў, якія зноў робяцца прасторай чалавека [40, с. 41; 46, с. 44],
Выражэннем лімінальнай семантыкі выступае вобраз санлівай русалкі, міфапаэтыка “русалкіў сне”. Сезонна-каляндарная памежнасць русальскага часу маркіравана ў такім разе канцэпцыяй засынання прыроды як заканчэння пары красавання, актыўнай, біякасмічна-пікавай вегетацыі расліннасці (у сувязі з актуальнасцю ў ранневеснавы перыяд ідыяматыкі абуцжэння ад сну і імкненнем да сну ў позневеснавы перыяд [3, с. 129—133] гл. павер’е пра сезонную суаднесенасць актыўнасці-сну аніматычна-анімістычнага вегетацыйнага духа русалкі і пары квітнення расліннасці).
Харакгэрны ў русальным абрадзе імператыў ісці спаць па заканчэнні “провадаў русалкі”: у вёсцы Юркавічы Гомельскага павета, павадзіўшы ў канцы танок “таку палавіні сяла”, ідуць спаць (гл. сінхроннасць заканчэння веснавога спеву: “I ўжо вясну ня гукаям да налецця", — засведчыла інфармантка Вусця Хведарава [164, с. 206]).
Тэма сну актуальная ў русальных-праводных песнях:
Правяду я русалку за гору, Правяду русалку да грушкі,
А сама пайду ў камору. Сама вярнуся ў падушкі.
Правяду я русалку ў лес, Правяду русалку да бору,
А сама пайду спаць у клець ” [ 149, с. 178]; Сама вярнуся дадомў.
8 АНДЛ беларускага фальклору і дыялекталогіі БДУ Запісана ў вёсцы Канатоп Нараўлянскага раёна ад Салавей М.І., 1922 г. нар.
Песенны вобраз санлівай русалкі яскрава ўвасабляе міфалогіку сезонна-тэмпаральнага дэмана тыпу “ні тое ні сёе, ні тут ні там”. Гл. у траецка-русальскім песенным сюжэце: санлівая/хворая дзяўчына-русалка пытае лета, але лета не ўгадала, не распазнала сваю пару, не нажала жыта, засталася ні з чым:
Сядзела русалка на белай бярозе,
Сядзела й пытала:
— Ой, ці было лета, ці не бывала?
А я, маладзенька, у бярозе ляжала,
У бярозе ляжала,
Лета не ўгадала (вёска Кашара Рагачоўскага раёна) [63, с. 394]; у варыянце з вёскі Верхнія Жары Брагінскага раёна:
А я молодая, лета неўгадала,
Лета не ўгадала, жыта не нажала,
Жыта не нажала, ў недузе лежала [ 131, с. 418].
Ён суадносіцца ў позневеснавым фальклоры з вобразам Дромы (у абраднасці “ваджэння Стралы”); гл. таксама гульню “в сплячу русалку” ў абраднасці завівання вянкоў на Сёмік ва ўкраінцаў [185, с. 315].
У павер’ях і былічках паказальная ідэнтыфікацыя русалкі са сном, міфалогіка мройнасці міфалагічнай істоты: “Хадзілі ў шчавель, а там ноч настала, спім, відзім, танцуюць красівыя. Можа, русалкі. Алі утрам глядзім, а зімля ня вытаптаная1,9. У літаратурнай інтэрпрэтацыі Янкі Купалы ў драматычнай паэме “Сон на кургане” фальклорная сакральна-негатыўная міфапаэтыка русалкі і сну трансфармавана ў вобразе мройнага духа-выпрабавальніка галоўнага героя Сама на яго шляху да Бацькаўшчыны. Параўнайце ў заканчэнні песні русалак ля героя, які засынае:
Чалавек, чалавек,
Нездарма пелі мы, А цяпер хто куды, Як начніцы, як сны. 10
Лімінальная міфапаэтыка “русалкі ў сне” ў сувязі з традыцыйнымі для перыядаў каляндарных і сямейна-абрадавых пераходаў забаронамі на сон паказальная ў матыве пераследу міфалагічным персанажам як выніку парушэння тэмпаральных забарон: “На русального тыжня не
’ Запісала Т.В.Валодзіна ў 2001 г. у весцы Дашкоўка Магілёўскага раёна ад ГалентавайЗ.Г., 1910 г. нар.
'° Купала Я. Поўны збор твораў: У 9 т. Т. 7. Драматычныя паэмы і п’есы. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2001. С. 36.
ложісь спать ў дзень і не отдыхай, — не то на том свеце воні [русалкі] будут дрова возіть на тебе”', “На Троіцу спать во дворе нельзя. Кажуть, русалкі будуть возіпіь дрова тобою” [40, с. 386]; нельга на русальным тыдні спаць удзень да таго часу, пакуль не сходзяць на могілкі [39, с. 106—107], У балканаславянскай традыцыі для Духавага дня характэрная забарона на сон, інакш душы памерлых не змогуць пакінуць гэты свет і сысці са сваімі [3, с. 305], Параўнайце: падчас Пасхальнай усяночнай нельга спаць, каб русалкі не мучылі ў сне [4, с. 74]. Успомнім таксама матыў пазбаўлення чалавека сну русалкай у выпадку парушэння забарон русальнага тыдня: “Еслі будеш на русальном тыжне шіть, торусалка не буде спать давать... Нічогоробіть нэможно!Як только будеш робіть, то значіт, — встретішся зрусалкамі’’ [40, с. 385].
Знакам русалкі як лімінальнай істоты выступае матыў безыменнасці-імянарачэння міфалагічнага персанажа. Паводле агульнаславянскіх уяўленняў, імя — вельмі важны атрыбут русалкі: усходнеславянскія русалкі, заходнеславянскія багінкі, паўднёваславянскія вілы, самадзівы маюць асобныя ўласныя імёны. Імператыўнасць імянарачэння выступае як акт пераходу міфалагічнай істоты ў іншы міфалагічны статус. Параўнайце: у фалькпорным сюжэце “ахрысціць-іменаваць русалку — надаць ёй іншы сакральны статус, перавесці ў іншасвет”: “Дітя як умре нехрэшчэное, то ў ночы плачет. Какая жынка умная, то кінет — де чуты голос —хустку і говоріт: “Есліхлопец, то [будзь] Іван цы Степан, а як дівчына, то — Ганна цы Катерына'. Дарую я тебе і хрэшчу я тебя!" Это русалка” [40, с. 367]; “Русаўкі ў рецэ бувае. Будуть до тех пор у воде, пока ім ніхто хрэста нэ дасть, нэ назве іх іменем і нэ перекрестіт. I тогда воні выходють [з вады] і ідуть на кладбішче” [40, с. 367]. У другім тыпе міфалагічных сюжэтаў: калі не ахрысціць — не даць імя маўцы, наўцы, то праз 3, 7, 9, 12 гадоў міфалагічная істота ператворыцца ў русалку {“Еслірусалка побачіт человека, — буде ўслед ітті і просіть: “Перэхрэсті меня! ” Тады она уже не буде русалкой” [40, с. 367]).
Лімінальную няпэўнасць русалкі без імя і больш значны міфалагічны статус русалкі з імем бачым у сведчанні з Купянскага павета Харкаўскай губерні: лічылася, што русалкі дзеляцца на два разрады — тыя з маленькіх дзетак, што памерлі з імем, і безыменныя; калі русалак назбіраецца ў вадзе сорак саракоў, тады тыя, што маюць імя, ідуць у неба, а тыя, што без імя, застаюцца ў вадзе аж да Страшнага суда; русалкі з імем падобныя да маленькіх дзяўчатак, а без імя — таксама дзяўчаты, толькі страшныя, безвалосыя; русалкі з імем б’юць у вадзе безымен-
ных; безы.менныя русалкі шкодныя — пужаюць, ласкочуць да смерці ля вады [79, с. 182],
Прасторавая кадыфікацыя міфалагічнага персанажа як лімінальнай істоты верагодная ў міфапаэтыцы “русалкінамяжы”. Міфалагічныя істоты могуць знаходзіцца на мяжы вады і сушы. У пашыраным матыве павер’яў і былічак, выйшаўшы з “таго свету” — вады, русалкі затрымліваюцца на берагах сажалак, рэк, азёр і пад. Знаходжанне ўсходнеславянскай (асабліва паўночнарускай) русалкі, заходнеславянскай багінкі на камені ў вадаёме пераклікаецца з павер’ямі пра пераходную дынаміку нябожчыкаў — тапелец, выплыўшы з вады, садзіцца на камені пасярод вадаёма. У сувязі з гранічна-пераходнай міфасемантыкай сухасці русальнага тыдня звяртае на сябе ўвагу і песенны матыў перасушвання русалак на беразе вадаёма:
— Русалачка, купалачка, Дзе твая дачка Наталачка? — На моры купалася, На беражочку сушылася... [35, с. 224]; Русалачка-купалачка Ды на моры купалася, Край беражэчку сушылася [24, с. 116].
Паводле палескіх матэрыялаў, русалкі — няхрышчаныя дзеці — сядзяць на камянях у жыце: «Серед днярусалкіходілі no жіту, моя маті іх колысь бачіла. Каже: “Пріходю до жіта, бачу, спеваюць девочкі ў белых веночках, платьечках: “Меня маті народіла, на камушек посаділа”» [131, с. 415]. Нягледзячы на сакральна-негатыўную семантыку знаходжання русалкі на мяжы-граніцы палёў, палос (матывы “русалкі не могуць перайсці праз мяжу”, “заказытваюць на межах” [79, с. 211]), вегетацыйна-прадукавальная функцыянальнасць русалкі можа быць нязменнай (гл. карагоды, танцы міфалагічных персанажаў на межах — русалкі “на межах танцуюць”: “Колысь говорылы, шо выходылы русалкы з воды, такі з дліннымі волосамі, такі красівые деўчаткі, і ў кружку танцевалі, і ў воді танцевалі. Вот оно пэрэд Купалом. Голые діўчатка вылазять, красівые... Ідеть промеж жыта на межы і там собі пляшуть ” [40, с. 376]).
Выражэннем лімінальнасці ў структуры вобраза русалкі выступае міфасеманпгыка міфалагічнай істоты — зачараванага пярэваратня. У Беларусі яна фіксуецца галоўным чынам на тэрыторыі Віцебшчыны: “Вот зачаруюць цябе, — тады ты русалка, і атчароўваць маглі. Калі
падладзісься і паймаіш, могуць чалавекам стаць ”п; “Іна як усё роўна зачарованая, русалка. Ну, калі ш украдзець [хлопец], дык эта ш яна бытта пераварачаваіцца ў настаяшчаю дзеўку ”12.
У сувязі з каляндарна-пераходнай канстантнасцю міфалагемы русалкі характэрны, наогул, своеасаблівы лімінальны генезіс вобраза. У агульнаславянскай перспектыве звяртае на сябе ўвагу, у прыватнасці, апеляцыя русальнай традыцыі да сямейна-абрадавых канцэптаў пераходнасці, міфасемантыкі нараджэння-, вяселля-, смерці-пераходу і адпаведна ізамарфізм міфалагічных істот і нованароджаных, маладых, памерлых (гл. у балканаславянскім рэгіёне [3, с. 366]). У пашыраных матывах павер’яў і былічак русалкамі робяцца:
КНІГІ ОНЛАЙН
