Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Паказчыкам архаічнасці ўсходнеславянскай русальнай традыцыі ў сувязі з гранічна-пераходнай сакральна-негатыўнай міфасемантыкай выступае, увогуле, мінімалізацыя лекавай функцыянальнасці русалкі,
якая пераважна насылае хваробы, а не лечыць іх. Параўнайце з уяўленнямі пра вілаў, самадзіваў у балканаславянскім арэале, якія як насылаюць на чалавека духаў хвароб, так і эфектыўна адганяюць іх, лечаць раны, добра ведаюць лекавыя травы і расліны, валодаюць лекавымі крыніцамі вады; паводле ўяўленняў, чума баіцца заходзіць у сяло, дзе ёсць самадзівы [187, с. 386; 40, с. 40, 45, 49], У шырокі каляндарна-абрадавы комплекс у паўднёвых славян разгорнута традыцыйнае лячэнне ад русальскіх хвароб: гл. павер’і-засцярогі ад русаліяў; забарона наведваць месцы, дзе расце ўпадабаны русаліямі росен; рытуальныя абходы дружын мужчын-русальцаў, якія выганялі хваробы шумам і экстатычнымі танцамі над хворым — да га напустеруса/ье [каб яго адпусцілі русалкі]; звычай адводзіць хворых спаць под росен, на русалска поляна; збор лекавых траваў у русальскі перыяд.
Як няправільны, небяспечны гранічна-пераходны час русальны тыдзень транслюе і кулыпурную семантыку “крывізны” [3, с. 367—368; 79, с. 206—207; 202] (гл. вышэй тэму крывізны ў хрананіміі серады, чацвярга на русальным тыдні, самога тыдня і наступнага панядзелка).
Каляндарны канцэпт “крывога” часу яскрава перадаецца вобразам “крывой” русалкі (русалкі сядзяць “на крывой бярозе, на крывой дарозе”; русалку і яе рытуальнае чучала называюць “крывушай”, “крывухай”, “крывой”). Паводле беларускіх павер’яў, “русалкі ходзюць і крыўляюцца, і ламаюцца. Дзеўкі гуляюць, так нажом чырцюць кругом—яны тада не чапаюць" [117, с. 89]; калі русалка паяўляецца ў доме, яна “крівляеть тебя как зря і кулаком будеть дразніть’’ [40, с. 388].
Міфасемантыка ‘’крывізны” суадносіцца з хваробатворнасцю русальнага тыдня: русалкі бегаюць голыя і бесперастанку крыўляюцца, а калі каму давядзецца іх пабачыць, той сам будзе заўсёды крыўляцца [79, с. 180]; пры сустрэчы з чалавекам русалка строіла страшныя грымасы, так што ў людзей, якія бачылі гэта, назаўсёды перакошваліся твары [237, с. 403 -404],
Касмічная “крывізна”, як і ў іншыя перыяды каляндарных пераходаў, з’яўляецца, як правіла, вынікам парушэння перасцярог і забарон русальнага тыдня: “Ад Сёмухі аж да наступнай нядзелі ніводзін з сялянаў ні платоў не гародзіць, ні бараны не робіць — іначай гневаліся б русалкі. Яны помсцяць свойскай жывёле: у тых гаспадароў, хто правініўся, нараджаецца жывёла з крывымі галовамі ці нагамі” [75, с. 598]; у Крывую сераду пасля Тройцы на Палессі не садзяць капусту, буракі, бо зародзіцца ўсё крывое і чарвівае; нельга палоць і матыкаваць, бо пакрывее сцябло жыта; трэба сеяць толькі гарбузы і агуркі, каб разыходзіліся і “крывулялі” [205, с. 187],
У кантэксце сакральна-негатыўнай міфасемантыкі русальны тыдзень (па аналогіі з перыядам Благавешчання) асэнсоўваецца, наогул, як каляндарны час спакою. Характэрныя ў структуры русальніцы, прынамсі, забароны на ўсякія віды дзейнасці: толькі поўны спакой здольны пазбавіць чалавека ад непрыемнасцяў. Забаранялася трывожыць, варушыць зямлю, каб не было засухі, каб пасевы не пабіў град, каб русалкі не гневаліся/не лавілі/не павырывалі пасеянае і пад. (у Крывы чацвер пасля Тройцы нельга варушыць зямлі, бо нападуць нарывы, нельга чапаць капусты, бо на ёй павырастаюць бародаўкі [205, с. 187—188]; на Палессі на Розыгры “нэйшлы в огород, бо тпоўды ўсёрозыдеця іўрожаю нэ будэ ” [3, с. 366]); нельга было працаваць коньмі, каб не пакалечылася/не прапала скаціна і інш. У вёсцы Крукі Брагінскага раёна верылі, што ў “русальны тыждзень ” паводзіны русалак, якія ў іншы час людзей “абычна не трогалі”, рэзка мяняюцца, таму ў “русальны тыждзень” наогул “не трэ нічога рабіць ”, катэгарычна забараняецца хадзіць у жыта, у лес, у гарод, бо можна сустрэць русалку, якая настроена агрэсіўна [100, с. 176—177].
Міфасемантыку гранічна-пераходнага часу ў структуры русальнага тыдня транслюе тэма ачышчэння. У кантэксце традыцыйных для перыядаў каляндарных пераходаў забаронаў на выбельванне палотнаў і мыццё бялізны, а таксама архаічнага функцыянальнага хтанізму, русальнай міфалогікі “страшнасці” стыхіяў вады, паветра (“На Греной нельзя прать, нельзя было палатен слать тых, шо ткуть, шоб гряд не бів. I нельзя вешать белья, шоб не було вешальнікаў у сялі” [204, с. 197]; “С чэтвэрга до другого чэтвэрга, цілый тыждэнь ўжэ русалкі выходять, нэ можна купаця і стірать, шоб нэ було утоплэнніков у сэммі ” [ 131, с. 419]; “Нарусальной неделе не шілі, не стіралі, не мазалі, — шоб русалок не гневіть ” [40, с. 385]; у заходняй Сербіі тыдзень пасля Тройцы называўся Бела неде/ьа; падчас яго не працавалі ў полі, не мылі бялізны і не выносілі выбельваць яе ў поле, “да не се белй" [каб не было граду] [3, с. 337]) тэмпаральна дэтэрмінаваным выступае ў першую чаргу міфарытуальны тэкст мыцця русалкамі бялізны. Паводле былічкі, “после Труйцы это русальна была ніедзеля. Дак у нас ото дзе Паўлаў круг, дак кладка была, вада стаяла, дак на туй нядзелі не хадзілі мыць. А пошла Косціка Мележа матка ўвечары муць, а там адно акенца было — кладкі ляжалі, і другое акенца далей. Яна пашла ўвечары, муе. Бачыць, — і там нехто стаіць муе. Ажно нідзе нікого не було. Дак это кажуць, што на етом святой тыжні — это русальная ніедзіля •— на воду колісь не хадзілі... ” (УЗ, вёска Глінішча Хойніцкага раёна). Звернем увагу таксама на міфасемантыку з’яўлення русалкі, багінкі з пранікамі для мыцця бялізны.
У кантэксце каляндарнай дынамікі як выражэння гранічна-пераходнай семантыкі ачышчэння паказальны на русальным тыдні таксама звычай перасушваць адзенне-. у Сухі чацвер на Палессі перасушвалі зімовае адзенне перад тым, як яго прыбраць [5, с. 16], 3 матывамі актывізацыі хтанічнага пачатку пераклікаецца зафіксаваны ў вёсцы Вяцера Чашніцкага раёна звычай перасушваць на русальным тыдні ўсё адзенне, каб пазбавіцца ад молі.
Акрамя вегетацыйна-прадукавальнай магікі, міфасемантыку ачышчэння вадой, агнём пры канцы абраду “провадаў” сезоннага, гранічнапераходнага духа-русалкі транслююць акцыі аблівання (хлопцы аблівалі дзяўчат, якія вярталіся з поля, правёўшы “русалку”, часам дзея набывала характар узаемнага аблівання), спальвання чучала русалкі, вянка “русалкі” і русальскіх вянкоў дзяўчат, скакання цераз агонь [180; 181, с. 353—354], На Піншчыне моладзь скакала цераз русальскае вогнішча, каб русалкі не нападалі і не прыходзілі на працягу года [30, с. 179], У вёсцы Кажушкі Хойніцкага раёна скокі цераз вогнішча ў праводным русальным абрадзе мясцовыя жыхары звязвалі са здароўем: “пераскаквалі цераз вогнішча, і хто лепей і далей скокне, той будзе больш здаровы” [149, с. 158].
3 міфасемантыкай ачышчэння ў русальным абрадзе звязана, верагодна, і практыка абмазвання абрадавай маскі русалкі як гранічна-пераходнага небяспечнага духа граззю, дзёгцем, смалою. На Івана Купалу, калі за сялом збіралася моладзь, «одна раздеваеца і робіца “русалка ", ў гразі мажэца. Паліца агонь, і ўжэ ета русалка бяжыць і крычыць... бегае за дзецьмі» [39, с. 113], У Лоеве “русалку” вялі ў жыта гаспадара, які падрыхтаваў квачы з дзёгцем. Русалку лавілі, прывязвалі да дрэва або слупа і абмазвалі ўсю дзёгцем, каб яна не таптала жыта [126, с. 114—115].
На Цэнтральным Палессі адным з асноўных спосабаў ачышчэння на Вялікім тыдні было абліванне знешніх кутоў дома або абмазванне іх дзёгцем — “ад гадасці”, “штобы нічого не поўзло", “штобпаганка не лезла", “штоб погані не былоўхаці", “штоб нічого поганое не чаплялось дохаты ” [3, с. 77],
Міфасемантыку ачышчэння ад актывізаваных у гранічна-пераходны каляндарны час хтанічных сіл транслюе асобы рэчавы сімвал русалкі — г.зв. русалчын венік. Інфарманты з вёскі Ровенская Слабада Рэчыцкага раёна, у прыватнасці, паведамілі: “Русалка — такая жанчына была, трохі ўрэдная такая. Яе надзявалі. I ў яе быў нейкі венік, які рабілі нарусальчын дзень, і ім змахівалі чарвякоў з капусты ” [218, с. 138]. Верагоднае функцыянальнае падабенства веніка русалкі, міфалогікі ру-
салчынага абмятання расліннасці з ахоўна-ачышчальным абмятаннем дома ў перадвелікодны час: у Цэнтральным Палессі на Вялікім тыдні дастаткова пашыраны рытуалы ачышчэння-абмятання дома венікам, абход хаты са спецыяльным венікам [3, с. 77],
У кантэксце актуальнай аграрнай прагматыкі значную пашыранасць у русальным абрадзе атрымалі акцыі своеасаблівага прадукавальнага ачышчэння ад сакральна-негатыўнага гранічна-пераходнага духа русалкі. Так, практыка штурхання маскі русалкі ў збажыну, кідання яе або прадметных сімвалаў-заменнікаў міфалагічнага персанажа (вянка, русалчынага хваста, зеляніны, убрання) у жыта з наступнымі ўцёкамі ад “страшнай” русалкі, поруч з дамінантнай функцыянальнасцю выгнання, ачышчэння ад сезоннага духа расліннасці, транслюе яшчэ і выразную міфалогіку стымуляцыі вегетацыі, скачка, актывізацыі росту [181, с. 357], Апошняе пацвярджаецца своеасаблівай паўторнай прадукавальнай магікай закінутага ў збажыну русальскага вянка. У вёсцы Дуброўка Гомельскага павета ўсе дзяўчаты ў першы дзень Пятроўскага посту надзявалі сабе на галовы вянкі і ішлі да жыта з песнямі. Там закідвалі вянкі як мага далей у збажыну і як мага хутчэй уцякалі ў вёску, каб русалкі не дагналі, не зацягнулі ў раку ці не заказыталі. На наступны дзень кожная дзяўчына зноў ішла да жыта, знаходзіла там свой вянок і, разарваўшы на гародзе, кідала яшчэ і на грады: ад гэтага, лічылася, на капусце не бывае чарвей [75, с. 602—603]. Параўнайце з міфалогікай кіданняў — функцыянальнага ачышчэння ад азёрных русалак на Віцебшчыне: праводзіць русалак «сабіраліся ля возера, але каб каля возера былі лес, кусты, хаваліся ў кусты — русалка ш увідзіць — пакуль сцямнеіцца. А тады наломім палачак с кустоў, каб далёка кінуць — пужаць русалак. А яны ш, кажуць, выходзяць на берах. А тады як кінім палкамі — там можа і жаба, амы крычым “русалкі! ”» (УЗ, вёска Кашталянаўшчына Глыбоцкага раёна).
Характэрная для траецка-русальскага часу міфалогіка каляндарнага пераходу (rite de passage) (у балканаславянскім арэале гл.: [3, с. 365—368]) яскравая ў паставе русалкі — лімінальнай істоты.
КНІГІ ОНЛАЙН
