• Газеты, часопісы і г.д.
  • Русальная традыцыя беларусаў міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі

    Русальная традыцыя беларусаў

    міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі

    Выдавец: Тэхналогія
    Памер: 187с.
    Мінск 2006
    59.76 МБ
    Натурфіласофскую аснову сувязі русалкі з траецкай зелянінай пацвярджае і той факт, што дзеля аховы ад міфалагічнай істоты зеляніна ставіцца пераважна звонку: у варотах, пад вокнамі, ля дзвярэй, — у той час як для памерлых-продкаў — усярэдзіне хаты. Так, на ўкраінскім Палессі ў суботу перад Тройцай галінкамі абтыкаюць падвор’е, “іцоб русалкам було на чому гойдатйся і не турбувалй людей ” [ 185, с. 317].
    Выразная, наогул, поўная ідэнтыфікацыя русалкі з траецкай зелянінай. Параўнайце ў гэтай сувязі ідэнтыфікацыю русалкі і зеляніны як такой: спальванне сухой траецкай зеляніны на русальным тыдні ў Петрыкаўскім раёне называлася “русалку паліць” (“Бярозы ж тые папа-
    лять на Русальную няделю. Русалку ету палілі"), месца, дзе спальваліся траецкія бярозкі, называлася там жа “русалкай” [39, с. 125]. Міфасемантыка сезоннай суаднесенасці відавочная ў сінхранізацыі пазбаўлення ад траецкай зеляніны і русалкі: траецкая зеляніна не прыбіраецца аж да Русальнай нядзелі [172, с. 129] — г.зн. на працягу ўсяго русальнага тыдня. Ва Украіне ў апошні дзень Тройцы або русальнага тыдня “каталі” на кучы галінак і траецкай зеляніны самую старую ў сяле бабу: яе саджалі на галінкі і цягнулі да карчмы, дзе яна частавала ўдзельнікаў абраду. У сёлах усходняй Браншчыны такім жа чынам “праводзілі русалку”: на галінкі, якімі ўпрыгожвалі на Тройцу хаты і двары, саджалі дзяўчынурусалку і вывозілі яе за вёску [188, с. 310].
    Міфасемантыка біякасмічна-пікавай вегетацыі расліннасці яскравая ваўяўленнях пра сезонную актыўнасць русалкі ад Купалля да Пятра, ад Купалля да жніва. Паводле павер’яў, русалкі з’яўляюцца ў жыце “на сёмага, ўжо на Яна, тады ўжо бываюць... такія прадчуствія, што ходзіць хто, гаворыць, сьпяваець там. <.„> Івотяны бываюць дакуль? 3 Яна да Пятра, да дзьвенаццатага чысла яны найболяй ” (УЗ, вёска Калодзіна Мядзельскага раёна); “[русалак] можна увідзяць Янам, ну, і вот пад гэтыя дні... нядзеля янаўская, вот гэта Купала будзіць, перад Янам вот гэта — тады русалкі яны выходзяць. Патым вечары на траву на гэту, на рэку... Як пакажацца, і яны тады жужо і бываюць тут паблізасьці, аж пакуль жыта ні пажнуць ” (УЗ, вёска Любоўшы Вілейскага раёна).
    Паказальная сувязь міфалагічнай істоты з зельнай магікай Купалля. Ахоўна-адгонную функцыянальнасць купальскай зеляніны — асвечаныя на дзень святога Яна зёлкі шырока выкарыстоўвалі з мэтай аберагчы кароў ад русалак, каб апошнія не адымалі малако [гл.: 230, с. 141], — параўнайце ў гэтай сувязі з павер’ем: "Каб збавіць карову ад русалак, вешалі крапіўку на вароты або колкі дзед. Русалку маглі ўсцярэч толькі на Купалу”'. Сінхроннасць праяўлення русалкі і купальскай зеляніны бачна таксама ў павер’і: ‘До саміх Купалок [да Іванавага дня] стыркають крапіву, штобы яны (русалкі. — У.С.)у окно не лезлі. После Івана Купального іх няма” [40, с. 377],
    Асабліва значная ў кантэксце міфасемантыкі біякасмічнага піку вегетацыі расліннасці на Купалле сувязь сезоннага праяўлення міфалагічнага персанажа і паяўлення папараць-кветкі — сімвалічнага ўвасаблення біякасмічна-пікавай вегетацыі расліннасці [3, с. 544—550]. Нашыя
    1	АНДЛ беларускагафальклору і дыялекталогіі БДУ Запісанаў 1985 г. у гарадскім пасёлку Стрэшын Жлобінскага раёна ад Каласаровай М.З., 1909 г. нар.
    інфарманты апавядалі, што “на Купала, гэта ж, бывала... агніраскладалі, хадзілі глядзелі тэй папарадзі, дзе ўжо каб найсьці кветку папараці. Іўжотам: “Русалкі,русалкіпяюць!’’А цірусалкі, цімысамі,можа, пяялі, ды нам выдавала хто... ” (УЗ, вёска Калодзіна Мядзельскага раёна); русалку можна было ўбачыць “на Купалле, казалі. Вот як папарацькветку можна ўвідзіць, так і русалку” (УЗ, вёска Кашталянаўшчына Глыбоцкага раёна). Праяўленне міфалагічнага персанажа русалкі са з’яўленнем папараць-кветкі параўнайце з сінхранізацыяй пераважна ў балгараў сезоннай актыўнасці жаночых духаў русаліяў і цвіцення адзін раз на год — у ноч на Ушэсце або на русальным тыдні —• росену: дзеля магічных і лекавых уласцівасцяў расліны русаліі ў момант цвіцення і імгненнага ападання чырвоных кветак росену носяцца па паветры і зрываюць іх [3, с. 550—551]. Сезонная актыўнасць русалкі суаднесена, наогул, з парой квітнення расліннасці. Вегетацыйна-прадукавальную функцыянальнасць з’яўлення русалак у час красавання жыта параўнайце ў гэтай сувязі з асацыятыўнасцю зімовага сну/квітнення расліннасці — тагасветнага сну/абуджэння русалкі: “[русалкі] засыпаюць з палевымі цветамі, прасыпаюцца, кагда цветы палевые зацветаюць... ” [40, с. 378],
    Прымеркаванасць часу актыўнасці пераважна да Зялёных святаў (“[русалкі] ў жыті бувають, над рекой, на бэрэзі, ў лесу. Особенно на Зелену нэділю оні ходять” [40, с. 375]; “Русалка, як прыйдзе граная нядзеля, так і калышацца на бярозах. Калышацца і калышацца на бярозах " [ 117, с. 89]) — перыяду прыроднага буяння расліннасці, найвышэйшага праяўлення стыхіяў прыроды [3, с. 540—574] — высвечвае ў архетыпе русалкі рысы своеасаблівага сезоннага еегетацыйнага дэмана — увасаблення канцэнтраваных жыццятворных патэнцый каляндарнага кантынуума, найбольшай вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі і эманацыйнасці стыхіі расліннасці.
    Русальскі час, як і купальскі, у традыцыйнай культуры славян асэнсоўваўся, прынамсі, як час праяўлення надзвычайных сілаў расліннасці. Украінцы Закарпацця лічылі, што ў русальную пятніцу (першую пятніцу пасля Тройцы) або ў купальскую ноч травы расказваюць аб сваім прызначэнні: «На русаўну пьятніцу ідут рваты бурьян. Ночью робят у русаўну пьятніцу і на купальну ніч. Трэбося розыбраться догола, змэты цурья і ідты квіткы собіраты. Iквітка сама говоріт: “Цэ от нэчыстой сілы, цэ от того... ”» [1, с. 43].
    Значная ў кантэксце сезоннай прымеркаванасці пастава русалкі ў зеляніне, тыпу заходнеі паўднёваславянскіх Зялёнага Юрыя, Караля. Параўнайце ў рытуальнай практыцы беларусаў: на дзяўчыну-русалку
    надзявалі іншы раз адразу некалькі вянкоў або ўсю ўвешвалі зелянінай, “упрыгожвалі лісцем папараці, надзявалі вялікі вянок з папараці, які закрываў ёй твар і спускаўся амаль да зямлі. Русапка нічога не бачыла, таму яе вялі за-пад рукі" [39, с. 112]; у вёсцы Малыя Насовічы на Гомельшчыне для русалкі плялі некалькі вянкоў і надзявалі на галаву, шьпо, рукі — рабілі нешта накшталт жывога зялёнага куста, пры гэтым здымалі з яе адзенне і распляталі косы [164, с. 204]. Паводле палескага павер’я, “[русалкі] з зеленыміраспушчэнымі косамі девушкі. В зэлэні odemu ” [40, с. 373], У Босніі і Герцагавіне пра вілаў расказваюць, што іх паўсюль акружае сакавітая зеляніна і харчуюцца яны адной зелянінай [188, с. 311], На фоне сінхронных матываў тагасветнасці (гл. суаднесенасць маскі русалкі з ідэяй закрытасці, нябачання-слепаты як уласцівасці прадстаўніка “таго” свету) “русалка ў зеляніне” ў абрадзе яскрава адлюстроўвае найперш уяўленні пра канцэнтравана-жыццятворныя патэнцыі расліннасці як крыніцы ўраджайнасці, а таксама ўяўленні пра сезоннага дэмана-носьбіта гэтых патэнцый.
    Матывы нагнятання і разнастайнасці зеляніны ў рытуальнай масцы русалкі маюць найперш вегетацыйна-прадукавальную прагматыку. Параўнайце з пераапрананнем дзяўчыны-русалкі ў вёсцы Дуброўная Брагінскага раёна: “Пойдзем нарвем етых валошак, якіх цвятоў і такія вянкі паплятом. Катору дзевачку-русалку ўбяром, пачапляем вянкі тыя й на голаў, на шыю і падпяражам, і спаднічку сплятом. Іўжо вядом ету русалкуў поле... ” [149, с. 177], У вёсцы Антонаўка Калінкавіцкага раёна “адзевалі дзяўчыну ў крапіву, у ліпу, у рэпіхі, у цееты, у акацыю, у ўсякую зелень. Вадзілі её па вуліцы ад канца і да канца вёскі з гармошкамі, танцамі. Русалка хадзіла і пужала маленькіх дзяцей, каб яны не хадзілі ўкаласы ” [149, с. 174]. Назіраюцца таксама матывы празмернасці ў практыцы прыбірання маскі русалкі ў зеляніну ў абрадзе, пляценне для русалкі вялікага вянка, хваста і да т.п. (“вянок спускаўся амаль да зямлі", “доўгі вянок, які цягнецца”, “хвост длінны"). У сувязі з вегетацыйнапрадукавальнай міфасемантыкай віцця-стварэння звяртае на сябе ўвагу выкарыстанне ў якасці зялёнага ўбрання маскі русалкі хмелю: у вёсцы Харомнае Клімаўскага раёна Бранскай вобласці пры “провадах русалкі” некалькі жанчын-‘‘русалак”, увітых хмелем з ног да галавы, ідуць па сяле, спяваючы русальныя песні і “гукаўкі”, да іх далучаюцца мясцовыя жыхары; ля палаца культуры працэсія спыняецца, з “русалак” зрываюць хмель, які затым нясуць на капусту [72, с. 127—128],
    Звяртае на сябе таксама ўвагу відавочная вегетацыйна-прадукавальная ў сваёй аснове сімволіка знаходжання ля абрадавай маскі русалкі,
    прыбранай у зеляніну, хлопцаў-русалінаў з пугамі. Напрыклад, у вёсцы Дзімамеркі Лоеўскага раёна, “водзячы” на Ушэсце русалку ў жыта, хлопцы надзявалі на дзяўчыну, якая выконвала ролю русалкі, “адзенне з альховых ветак, на галаву — вялікі вянок з бярозавых ветак. 3 двух бакоў ставалі ахоўнікі-русалы з вялікімі пугамі для таго, хто паспрабуе сарваць зелень з русалкі. Ішлі да жыта і спявалі... ” [149, с. 169]. Гэтыя матывы ў структуры русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу яўна пераклікаюцца з вегетацыйна-прадукавальнай міфалогікай “біцця”.
    У кантэксце архаічнай аніматычна-анімістычнай вегетацыйна-прадукавальнай асацыятыўнасці русалка ў сваёй канстытуцыянальнай паставе ёсць, такім чынам, увасабленнем сезоннай прыродна-вегетацыйнай сілы расліннасці, сезонным вегетацыйна-прадукавальным зялёным дэманам. Зеляніны (галінак, лісця, кветак, травы, вянкоў) павінна быць гэтулькі шмат, каб яна ўспрымалася як заменнік персанажа і, наадварот, каб сама русалка ўспрымалася як зеляніна, як расліна. Адказваючы на наша пытанне “Як выглядаюць русалкі?” Ганна Круглей з вёскі Новае Раматова Маларыцкага раёна Брэсцкай вобласці, прынамсі, сказала: “Оны такі обросшые всякымі этымі як дэрэво, лісця, з сосны, з бэрозы, голякамі; голячкі обложоны, всо тело. Нэма одёжы ” (УЗ).
    У сувязі з міфасемантыкай сезоннага буяння расліннасці ў траецкакупальска-пятроўскі час звяртаюць на сябе ўвагу матывы ярнага дэманізму міфалагічнага персанажа русалкі.
    Міфалогіка “выбуху вегетацыі” на аснове сімвапізацыі валасы — расліннасць выразная ў тэме прыроднай паабрастанасці русалкі. Вегетацыйна-прадукавальная магіка прыроднай голасці і распушчанасці валасоў [187, с. 423; 9, с. 14] у спалучэнні з матывамі страшнасці, агрэсіўнасці ля/у раслінных локусах узмацняецца рысамі празмернай валасатасці, лахматасці (русалкі, паводле павер’яў, “лахматыя, страшныя, падвязваюць на бярозах галінкі і калышуцца ” [40, с. 372]), раскудланасці ("[русалкі] —люді как женшчыны, толькі валаса длінные растрепаны. У лесі жывуть, на могілках, на кладбіійчах. Голые, касматы-раскосманы" [40, с. 372]; русалка “кудлата як ведьма" [40, с. 371]), валахатасці, кашлатасці (“[русалкі] аброслые такіе, першабутные. I женшчыны, і мужчыны кашлятые, голые, ў лесу” [40, с. 372]; “Кажуць, у жыце русалкі сядзяць... Во так пужалі дзяцей. Казалі: вулезе з жытарусалка, да ў жыто зацягне. Каійлатая яна там сядзіць ” (УЗ, вёска Глінішча Хойніцкага раёна)). Вобраз русалкі з барадой (зафіксаваны ў Глускім раёне: “русалка стаіць за плотам з барадой ” (УЗ)) параўнайце з травяной барадой вадзяных бостваў у многіх народаў свету [79, с. 184],