Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Русальны тыдзень у фальклорных тэкстах асэнсоўваецца як пэўная крытычная мяжа для стыхіі вады, пасля якой вада становіцца бяспечнай. Зняцце забароны на купанне суадносіцца пры гэтым таксама з праяўленнем русалкі — купацца дазваляецца, бо ў вадзе міфалагічнай істоты ўжо няма. Пакуль русалкі не выйдуць з вады, да русальнага тыдня ў Цэнтральнай Беларусі купацца лічылася небяспечным; у адваротным парадку альбо хвароба магла на чалавека напасці, альбо русалкі маглі зацягнуць чалавека да сябе ў глыбіню ракі і ўтапіць [29, с. 77]. Да “русальнай нядзелі” ваду з крыніц беларусы бралі толькі для піцця, а пасля “русальнай нядзелі” дазвалялася ўжо і купацца.
Канцэпцыя “страшнасці” стыхіі вады як увасабленне семантыкі функцыянальнага хтанізму вобраза русалкі яскравая ў матывах небяспечнасці вады ў сувязі з праяўленнем міфалагічнай істоты ва ўсёй прыроднай прасторы. На русальным тыдні, па ўяўленнях беларусаў, вада небяспечная, як і ўся навакольная прастора, усякая іншая стыхія, па прьічыне паўсюднай прысутнасці русалак. Параўнаем у перасцярозе: “Боронь Божэ, шоб не шлі на русальны тыждень купацця, бо русалкі уцягнуть у воду. I на поле не йдеть, і ў воду не йдеть, — бо скрозь русалкі” [40, с. 384], Нарусальным тыдні, паводле вераванняў, небяспечнахадзіць у лес і купацца, бо русалкі ў гэты перыяд там вельмі жвавыя, “каго зловяг^ь, да смерці заказычуць ” [75, с. 601].
У кантэксце воднай функцыянальна-хтанічнай асацыятыўнасці міфалагічнага персанажа русалкі, тэмы русалкі як “хазяйкі” вады (гл. матывы пастаяннага знаходжання русалкі ў вадзе, міфапаэтыку падаўцы вільгаці, матывы ўлады над зямнымі водамі, здольнасць “замыкаць” крыніцы/ваду, назву русалкі “крыніца” [40, с. 42; 76, с. 57—58]) лагічна прачытваецца тэратамарфічны тэкст русалкі-рыбіны (напаўдзяўчыны-напаўрыбіны, вялікай рыбіны і пад. [гл.: 79, с. 182; 105, с. 220]). 3 сімволікай рыбы ў розных народаў свету звязваецца семіётыка ўрадлівасці і памнажэння [62, с. 176—177], У гэтым сэнсе звяртаюць на сябе ўвагу павер’і пра знаходжанне рыбападобнай русалкі ў раслінных локусах, а таксама імператыўнасць яе выхаду з вады ў расліннасць: “Котра людіна втопіться на русальный тыждень, стае русалкою. Русалка половіна як людына, а половіна як рыба. Выходыть з воды, іде в жыто ” [40, с. 374]; “Колісь одна тётка ходіла, шчавель сбірала на Зэлэну нэді-
лю. Бачыць: багато деўчапг бегают, співают, кружацца, хоровод водят. Она разобрала, шчо у ніх не ногі, а хвосты рыбы, — то русалкі” [40, с. 374],
Архаічная функцыянальна-хтанічная парадыгма русалкі пераклікаецца з іншымі тэратаморфнымі вобразамі-эманацыямі стыхіі вады. Найперш з вадзяніком (матывы сувязі русалкі і вадзяніка гл. у фальклорных тэкстах: русалка — жонка вадзяніка, вадзянік кіруе русалкамі, вадзянік/ русалка шкодзяць/дапамагаюць рыбакам, псуюць млынарам жорны і плаціну або, наадварот, гоняць на кола ваду [140, с. 49; 129, с. 88; 79, с. 204; 109, с. 477]) і адпаведнай міфалогікай пачварнасці апошняга [137, с. 240—241], а таксама з расамахай (гл. ва ўяўленні “русалка-расамаха” [120, с. 464—465; 123, с. 291]), йеці (ва ўяўленні “русалка-першачалавек” [95]).
Шфапаэтыка функцыянальна-хтанічнай “страшнасці” стыхіі святла-сонца-агню ў структуры русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу цесна звязана з уяўленнем пра тагасветнае знаходжанне міфалагічнага персанажа ў агні. Паводле павер’яў, па заканчэнні русальнага тыдня русалкі ідуць у агонь: “... чы воны в землю підуць, чы в огонь, чы ў лес... недзе же ў іх місто” [39, с. 100]. Міфалогіку знаходжання русалкі ў агні гл. у рьпуальнасці спальвання яе чучала (“русалку паліць”) у Пятроўскія запусты на вогнішчы (паўднёвы ўсход Беларусі і паўночны ўсход Украіны, гомельскае і чарнігаўскае Палессе) [3, с. 667], а таксама ў пракгыцы спальвання вянка русалкі, русальных вянкоў (у часе “провадаў русалкі” «ў поліраскладаюць агонь і цераз яго скачуць. Дзяўчаты кідаюць у агонь вянкі і ўцякаюць, а “русалка” іх ловіць і казыча» [66, с. 177]). На Віцебшчыне зафіксаваны цэласны рытуал “провадаў русалкі” ў агонь. У Чашніцкім раёне абрад з характэрнай назвай розгары праводзіцца ў панядзелак русальнага тыдня: у абед усе мыюцца ў лазні, a вечарам усёй вёскай ладзяць вечарынку. Дзяўчаты са словамі “Памажы нам, Божа, у добры час пачаці розгары ” плятуць вянок, а хлопцы нясуць яго па вёсцы. Кожная новая ўдзельніца шэсця праходзіць пад вянком. Моладзь абходзіць усе сядзібы, спяваючы песні і выказваючы добрыя пажаданні — здароўя і ўраджаю. У канцы ідуць у лес, вешаюць вянок на высокую бярозу і звяртаюцца да русалак:
Просім вас, русалкі, Наш дар прыміце, У вёску не хадзіце. Жыта не тапчыце,
Скаціну не бярыце, Нас не пужайце, Шчасця нам і долі дайце.
Характэрная міфапаэтыка разгарання агню як стыхіі русалкі прысутнічае ў запрашальнай на свята песні дзяўчат:
А ў нас сягодня розгары, розгары,
А вы, розгары, разгарыцеся, Вы, русалачкі, разбяжыцеся Па мхам, па мхам, па балоцішчам, Дзе коні не ходзяць, дзе людзі не ходзяць.
Свята заканчваецца каля вогнішча, дзе моладзь водзіць карагоды, спявае песні і гуляе [25, с. 497].
У кантэксце вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі агню міфалагічны персанаж русалкі выражае не толькі сакральна-пазітыўную, але і небяспечную эманацыйнасць стыхіі. Паводле павер’яў, на месцы, дзе русалкі вадзілі карагоды, піравалі, гарэзавалі, вырастала шмат грыбоў або былі выпаленыя кругі; у балгарскай традыцыі самадзівы ў пэўныя дні збіраліся разам пад вялікімі дрэвамі, у зарасцях шыпшыны, ажыны, на нячыстых месцах (звалках, папялішчах, сметніках, каля гною), гулялі, вадзілі карагоды, гарэзнічалі, піравалі, пасля чаго там вырастала шмат грыбоў або заставаліся выпаленыя кругі [40, с. 241], Параўнайце з павер’ямі пра небяспечнасць з’яўлення русалак у лазнях, дзе міфалагічныя істоты мыюцца, рагочуць, жартуюць, парацца, а таксама ў ёўні, калі сушаць хлеб.
У кантэксце функцыянальна-хтанічнай тэратамарфічнасці стыхіі святла-сонца-агню трэба разглядаць матывы злавеснага свячэння вачэй, валасоў русалкі, зманьвання русалкай аганькамі. У русалак свецяцца вочы (“Маўкі — деўкі такі ўсе ў белом, лохматые, глаза светятся... I мушчына мог русалкой стать. Он главный тадау іх буў. Маўпун звалі” [40, с. 364]). У Мінскай губерні русалкі, якія маюць выгляд то прыгожых, то пачварных жанчын, запляталі на беразе свае валасы, якія свяціліся, яны плялі вянкі і ўпрыгожвалі імі галовы. У гэты час небяспечна з’яўляцца аднаму на беразе ракі ці возера, асабліва калі бачны рухомыя аганькі і чуваць сумная песня. Заманяць русалкі смельчака гульнёй шматлікіх аганькоў, сілай тужлівай песні — і ён загіне ў балотнай дрыгве або ў глыбіні цёмных водаў. На перадсмяротныя крыкі жорсткія русалкі будуць адказваць толькі злым рогатам [79, с. 199]. Дняпроўскія русалкі разводзілі на курганах па берагах ракі агні, каб бляскам заманіць падарожных на строму і скінуць у віры [79, с. 200],
Як выражэнне функцыянальнага хтанізму ў міфапаэтычнай сістэме русальнай традыцыі славян трэба разглядаць тэму “страшнасці” стыхіі паветра. Міфасемантыка функцыянальнай хтанічнасці гэтай стыхіі характэрная ва ўяўленнях пра паходжанне русалкі з ветру, віхору [гл.: 118]. У павер’ях славян багінкі з’яўляюцца ў сяле, калі дзьме моцны вецер; самадзівы любяць ладзіць карагоды ў віхры і ў буры [40, с. 44]; самавілаў бачылі толькі тады, калі былі моцныя вятры [154, с. 136]; заўсёдныя спадарожнікі балгарскіх самадзіваў — вецер і віхор, якія па загадзе самадзівы зносяць у лес дзяцей, юнакоў і дзяўчат [40, с. 39—40]; уночы самадзівы становяцца віхрам [40, 52]; усходнеславянскія русалкі спраўляюць свае вяселлі ў вераб’іныя ночы [40, с. 44],
Функцыянальна-хтанічная вегетацыйна-прадукавальная тэратамарфічная асацыятыўнасць стыхіі паветра выразілася ў невядомых, незразумелых паветравых эманацыях міфалагічнага персанажа русалкі ў раслінных локусах, у вобразах русалкі — невыразнай птушкі (“А на вострові — русаўкі, з крыламі, без сорочок, голые, косы русые no пояс ” [213, с. 251]), русалкі-насякомага (настроеная агрэсіўна ў раслінных локусах русалка з вёскі Крукі Брагінскага раёна “скідаецца або мухаю, або жукам, або вераб ’ём. Ветрам лятаюць, матылём носяцца. Толькі каму суждзена — той побача. А так — нябачныя ” [ 100, с. 177]), у антрапаморфных пачварных выявах міфалагічнай істоты ( “Русалка, казалі, жалезную сіську дасць, у яе зялёны хвосту сісьцы. Як жыта красуіцца, тады яны лётаюць. Да, такія з крыламі. Аж вурчыць, як ляціць. Яны на звяра пахожыя ”34), у тым ліку ў паставе русалкі эфірна-празрыстай/ без спіны.
У кантэксце аграрнай прагматыкі натурфіласофская аснова вобраза русалкі рэпрэзентуе яскравую міфалогіку архаічнага функцыянальнага хтанізму зямлі.
Матывы “страшнасці”, тэратамарфічнасцістыхіізямпіў структуры вегетацыйна-прадукавальнай асацыятыўнасці міфалагічнага персанажа русалкі ўзмоцнены шырокай міфапаэтычнай семіятызацыяй зямлі. 3 колеравай сімвалізацыяй апошняй (зямля — чорнае) звязаны, напрыклад, вобраз “страшнай” русалкі ў агародзе: “Валасы ў русалкі чорныя, да пят. Усе яны чорныя, касматыя, валахатыя. А пярэднія лапы — вялікія, кіпцюры доўгія. Толькі ўперадзе ў яе лапы, а ззаду — ногі як звычайна” (УЗ, вёска Дублін Брагінскага раёна).
У кантэксце злучэння архаічнай міфалогікі русалкі з земляробчай
34 Запісала Т.В.Валодзіна ў 1997 г. у горадзе Лепель ад Зубоўскай М.П., 1930 г. нар.
прагматыкай культу памерлых [гл.: 33, с. 172—-173, 203; 35, с. 27] верагодная ў структуры вобраза карэляцыя генетычна хтанічнай, страшнай вегетацыйна-прадукавальнай асацыятыўнасці зямлі і магілы. Збліжэнню натурфіласофскіх канцэптаў зямлі-хтону і магілы спрыяла старажытная славянская традыцыя пахаванняў у прыродных локусах — як у зямлі, так і на вадзе, на дрэвах, спальванне ў агні і інш. [135; 193]. Звернем увагу на міфапаэтычны тыпалагізм матываў калыхання палескіх русалак на дрэвах, травах, збажыне і крыжах на могілках: “Русаўкі калышуцца на крястах на кладбішчэ ў дванаццаць часоў ночы ” [40, с. 382], Паводле ўяўленняў, калі зямля была “незаклятая ”, “мэртвые люді ходілі русалкамі, звалі іхрусалкамі" [40, с. 388],
Міфалогіка магілы як пазнейшай асацыяцыі функцыянальнага хтанізму зямлі вызначыла ў сваю чаргу вегетацыйна-прадукавальны імператыў русалкі як страшнага, хтанічнага памерлага. Відавочна, толькі генетычным функцыянальным хтанізмам можна растлумачыць наступныя матывы павер’яў і былічак пра русалак:
КНІГІ ОНЛАЙН
