Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Стваральная вегетацыйна-прадукавальная семіятызацыя паласкання-мыцця русалкамі бялізны характэрная ў сувязі з універсальнасцю праніка як рэчавага сімвала русалкі, раўназначнасцю праніка для мыцця бялізны і верацяна ў руках міфалагічнага персанажа. Заходнепалескія русалкі, напрыклад, маюць пры сабе як пранікі, так і верацёны; у фальклорным матыве пастухі знаходзяць залатыя валькі багінкі, якія працуюць самі па сабе [40, с. 56].
Аніматычна-анімістычная парадыгматыка аўтэнтычнай аграрнай прагматыкі русалкі ўключае ў сябе, такім чынам, яскравую міфалогіку вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі стыхіі вады, натурфіласофскую па сваёй сутнасці.
Значнае месца ў структуры архаічнай аніматычна-анімістычнай вегетацыйна-прадукавальнай парадыгматыкі міфалагічнага персанажа русалкі займае міфапаэтыка стыхіі святла-сонца-агню. Прадукавальная і ахоўна-аберагальная семантыка стыхіі агню ляжыць у аснове міфапаэтыкі вегетацыйнага ярэння-разгарання расліннасці.
У кантэксце семіятычнай апазіцыі “цемра-святло” адметная ў першую чаргу русальская міфалогіка вегетацыі-з’яўлення на свепі разам са святлом. 3 пашыраным уяўленнем пра найбольш інтэнсіўны рост траваў і расліннасці ўначы параўнайце, у прыватнасці, фальклорны матыў з’яўлення русалак у раслінных локусах і збажыне на світанні, на золку, раніцай [79, с. 190]. Так, пінскія русалкі ў траўні перад узыходам сонца голыя выходзяць з вады і са сваімі таўкачамі скачуць у жыце ды спяваюць [87, с. 562], Характэрна, што старажытныя русаліі, “звязаныя з урадлівасцю палёў, маленнямі аб дажджы і нараджэнні новага калосся” (Б.А.Рыбакоў), спраўляліся “в граде”, “на стогнах” менавіта ноччу [169, с. 677—678],
Міфалогіку вегетацыі-з’яўлення на свет разам са святлом выражае, хутчэй за ўсё, і пашыраны ў славян матыў з’яўлення русалак у раслінных локусах пры месячным святле (гл. таксама ў сувязі з задзейнічанасцю месяца ў сельскагаспадарчай магіі і магіі дабрабыту). Адметная пры гэтым дынаміка міфалагічнай істоты (калыханне яе на галінках дрэваў, беганне па палях, гранне ў расліннасці [79, с. 190; 87, с. 568]) можа су-
адносіцца з дынамічнай вегетацыйна-прадукавальнай кадыфікацыяй у традыцыйнай культуры месяца. Гл. у позневеснавых песнях беларусаў матыў магічна-прадукавальнай адпаведнасці руху месяца і дзяўчат, якія апяваюць палі:
Як па жыту луны ходзюць,
А каля жыта дзеўкі ходзюць.
Дзеўкі ходзюць, цвяточкі ірвуць,
Цвяточкі рвуць, вяночкі ўюць.
Большым дзеукам па вяночку,
Малым дзеукам па цвяточку... (вёска Раманаўка Сенненскага раёна)29.
Як сведчаць фальклорна-этнаграфічныя запісы, цэнтральнарускія русалкі на Тройцу пакідаюць ваду і рассыпаюцца аж да восені па палях, пералесках, гаях, выбіраюць сабе ніцую вярбу або бярозу і ноччу, калі месяц свеціць для іх ярчэй, чым звычайна, калышуцца на галінках, пераклікаюцца між сабой і водзяць вясёлыя карагоды з песнямі, гульнямі і танцамі [129, с. 87—88]. У месячным святле з’яўляюцца на беразе ракі багінкі, вілы актывізуюцца на поўню або пры ветаху [40, с. 44],
3 вегетацыйна-прадукавальнай функцыянальнасцю агню, ідэямі росту і памнажэння ў міфапаэтыцы вяснова-летніх вогнішчаў (што вынікае з успрыняцця агню і цяпла як неабходнай умовы жыцця і семантызацыі гарэння як метафары жыццядзейнасці [3, с. 684—688]) выразна звязана ў структуры русальніцы традыцыя распальвання вогнішча ля жыта. Магічная прадукавальная патэнтыка стыхіі святла-агню-цяпла ў непасрэднай блізкасці ад збажыны ўспрымалася як вельмі дзейсная. Так, у вёсцы Ліскі Рэчыцкага раёна ў канцы русальнага тыдня “дзяўчаты выбіралі дзяўчыну-русалку, упрыгожвалі яе, распускалі валасы, надзявалі на галаву вянок. Узяўшыся за рукі, ішлі ў поле да жыта. Там палілі агні і спявалі песні. Потым штурхалі Русалку ў жыта, а самі ўцякалі” [218, с. 135], У вёсцы Вяцера Чашніцкага раёна “вечарам на Розгары, калі вялі русалку, збіралася моладзь з усіх вёсак. Выбіралі месца ў жыце на перакрыжаванні. Там палілі вогнішча, рабілі факелы”30.
Вегетацыйную міфасемантыку мае звычай скакання церазрусальскі агонь (гл. вышэй), а таксама перакідванне цераз вогнішча вянкоў або пукоў галінак, травы, кветак'. “На Івана Купала огонь жглі, русалкі проводылы посля Троіцы, первый дзэнь Петроўкі, понедельнік — вянкі плялі, нэзаплэтано ходылы — русалку робылы. Огонь пэрэпрыгують за сэлом біля вады. Пукі вязалы, пэрэбрасывалы... ” [131, с. 418].
29 Фальклорны архіў Віцебскага дзяржаўнага універсітэта.
ю Там жа.
Заменнікам вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі святла-агнюцяпла ў фальклорных тэкстах русальніцы можа выступаць попел. У сувязі з сімвалізацыяй “валасы — расліннасць” звяртае на сябе ўвагу наступнае павер’е з Купянскага павета Харкаўскай губерні: перад Купаллем, выйшаўшы з вады, адны русалкі (што маюць імя) раскладаюць вогнішча каля рэчкі і скачуць цераз яго; тым часам безвалосыя безымянныя русалкі выбягаюць з вады, хапаюць попел з іскрамі, сыпяць сабе на галаву, каб раслі валасы, і зноў уцякаюць у ваду [79, с. 182], Вегетацыйнапрадукавальная патэнтыка попелу ў русальным фальклорна-этнаграфічным комплексе адпавядае яго функцыянальнасці ў іншых каляндарных абрадах усходніх славян. Так, сена, якім засцілалі стол падчас куцці, спальвалі, а попел рассыпалі па пасевах азіміны, каб жыта было добрае (УЗ, вёска Брусы Мядзельскага раёна); чучала Масленіцы рускія часта спальвалі ў полі, пасля салому з чучала раскідвалі па полі, а попел закопвалі ў зямлю [192, с. 27].
Магічны агонь у структуры русальніцы магла замяняць сажа (гл. прадукавальную і шлюбна-эратычную сімволіку сажы ў купальскім абрадзе: ва ўсходніх славян у купальскую ноч патрэбна было біць зямлю гарачымі галавешкамі, каб выклікаць яе ўрадлівасць [208, с. 35]; галоўным чынам на Папессі і ў Польшчы хлопцы і дзяўчаты мазалі адно аднаго сажай пры дапамозе галавешкі ад купальскага вогнішча [3, с. 515]). Аграрная прагматыка выразна прысутнічае ў звычаі абмазваць маску русалкі сажай па дарозе да жыта (у палескім абрадзе “провадаў русалкі”), а таксама ў вобразе русалкі-смалянкі, характэрным атрыбутам якой у жыце можа быць “смаляная (!) цыцка”: “Смулянка — то піэе самае, шо етая русаўка“У жыце смулянка сідзіць... у яе жалезна ступа і тоўкач. Возьме ў залезну ступу да дапотоўчэ смалянка “зловіць да цыцку смаляную дае” [39, с. 94]. Паказальна, што галавешкі, якімі пужаюць русалку, як прыналежнасць русальскага/купальскага вогнішча ў полі для міфалагічнай істоты не страшныя: паводле павер’яў, русалка іх мала палохаецца [79, с. 212].
Вегетацыйна-прадукавальная патэнтыка стыхіі паветра ў структуры архаічнай аніматычна-анімістычнай парадыгматыкі русалкі ў фальклорных тэкстах выявілася найперш у матыве з’яўлення русалак на жытняй ніве з паветра: “Кажуць —русалкі прыляцелі. Яны лётаюць і сядаюць на жыта і сідзяць. A то як налятуць на цябе і нападуць на галаву”3'; “У нас от на Розыгры жэншчына полола проса. Таяпрыляце-
31 Запісала Т.В.Валодзіна ў вёсцы Камень Лепельскага раёна ад Зябко А.Н., 1911 г нар.
ла і доўбнула ў голову. Эпго саўка була — і полецела!” [40, с. 364]. Звяртае на сябе ўвагу пры гэтым матыў рознастыхійнасці паходжання русалак, які верагодна паказвае на комплексную вегетацыйна-прадукавальную патэнтыку міфалагічнай істоты: 'Тдзе ж яны жывуць? To ходзяць па жыту, бегаюць, да па лесу, а патом ідуць у апредзелённа места, аткудаяны прышлі: із вады яны ці аткуда, із воздуха прышлі, гдзе дуйіы йдуць ” [40, с. 155].
Матыў знікнення русалак са збажыны ў кантэксце вегетацыйнапрадукавальнай функцыянальнай патэнтыкі стыхіі паветра паказальны, у сваю чаргу, часавым аспектам: русалкі сыходзяць з нівы ў паветра пасля жніва. Апошняе суадносіцца ў русальскай міфалогіцы з міфасемантыкай завершанасці вегетатыўных цыклаў расліннасці. Напрыклад, пужалі дзяцей: "Ты нейдіу жыто, там русалка. <...> А посля Купала русалка. [Яна ходзіць,] покуда жыто не сберуть. Чы ў ўоздух летыть, холера яе матерь знае ” [ 131, с. 419]; палескія русалкі застаюцца ў жыце да жніва, а затым нябачна адлятаюць у неба [39, с. 129],
Міфалогіку вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі стыхіі паветра ў структуры аўтэнтычнай мадэлі русальнай традыцыі транслюе матыў крылатасці русалкіў раслінных локусах. Выяўленнем яго з’яўляюцца найперш асацыяцыі страказы і птушкі: “Па жыту стрэлачкі лятаюць, крылачкі такія востранькія, яны маленькія, беленькія, кажам: во русалачкі лятаюць ”32; “Русалка — гэта вялікая птушка, або як птушка. Яна жыла ў жыце, ячмені. Ахоўвала яго" (вёска Місята Маладзечанскага раёна)33.
Крылатасць — канстытуцыянальная функцыянальная прыкмета міфалагемы славянскай русалкі. Так, паўднёваславянскія вілы, самавілы, самадзівы — прыгожыя дзяўчаты з распушчанымі валасамі, з крыламі, могуць лётаць, як птушкі. На думку Б.А.Рыбакова, вілам-русалкам у старажытнай Русі прыносілі ў ахвяру птушак (“няшчасных курэй”) менавіта ў сувязі з напаўптушынай прыродай апошніх. Міфалагічная сімволіка крылатых русалак (“птнце-дев”), як лічыць даследчьік, звязана з небам, вадой і расліннасцю, а карані гэтага вобраза ўзыходзяць да неаліту і бронзавага веку [168, с. 106],
Тэма вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі ў сувязі з веснавой пазітыўнай магікай стыхіі паветра, несумненна, прысутнічае ў матыве
12 ЗапісалаТ.В.Валодзіна ў 2002 г. у гарадскім паселку Ула Бешанковіцкага раёна ад Баранавай І.П., 1914 г. нар.
” Фальклорны архіў БДПУ імя М.Танка.
калыхання русалак на галінках дрэваў, на каласах, на арэляху паветры. У Быхаўскім павеце ладзілі арэлі ад Тройцы да Пятра, спявалі пры калыханні веснавыя песні; дзяўчаты верылі, што на русальным тыдні русалкі таксама гойдаюцца ў лясах на галінках дрэваў і гучна спяваюць [164, с. 593]. Усходнеславянскія русалкі на русальным тыдні калышуцца на галінках дрэваў, на арэлях, на развешанай траецкай зеляніне, на каласах у полі [40, с. 46],
Выражэннем вегетацыйна-прадукавальнай патэнтыкі стыхіі паветра ў семантычным полі русальніцы ^яўляейда міфапаэтыка эфірнасці русалкі ў раслінных локусах. Русалкі з’яўляюцца ў расліннасці нябачна, невыразна: “Русаўночкі no воздухі ідуть, іх только достойна душа бачыць’’ [39, с. 93]. Паводле ўяўленняў рускіх, русалкі лёгкія, як пух. Гэта маладыя істоты жаночага полу, “тело у нйх белое, как снег; лйцо светлое, как восходяйіая луна; волосы красновато-светлые йдлйннымй локонамй расстйлаются no плечам; легкй, как пух ” (Мцэнскі павет Арлоўскай губерні) [79, с. 178]. Наша рэспандэнтка з вёскі Глінішча Хойніцкага раёна, паведаміўшы, што “русалкі no лесу калыхаліся на галінках на русалнай нядзелі. Калыхаліся, так казалі!’’, на наша пытанне “А як яны калыхаліся, на чым?” заўважыла: “Русалкі — дак яно жтоў воздусі на галінках калыхаліся. Хіба ж яны булі тыя русалкі — Бог яго бачыў. Мо, у воздусі толькі <булі>. У воздусі толькі калыхаліся калісь ” (УЗ). Гл. таксама вераванне: павеў ветру — знак прысутнасці русалкі, багінкі, вілы і самадзівы [40, с. 47].
КНІГІ ОНЛАЙН
