Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Міфалогіку падавання вільгаці/дажджу выяўляе сувязь персанажа русалкі ірусальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексуў цэлым з рытуальнасцю выклікання дажджу. У кантэксце семантыкі біякасмічнага піку вегетацыі расліннасці міфапаэтыка выклікання дажджу наогул вельмі значная ў структуры траецка-купальска-пятроўскага часу. Гэта пацвярджае прагматыка адпаведных фальклорна-рытуальных тэкстаў. Так, упрыгожванне траецкай зелянінай хат, двароў можа асэнсоўвацца ў славян як “дзеянне, звязанае з ідэяй прадухілення засухі” (параўнайце са спальваннем на Палессі ў печы падчас моцных дажджоў траецкага клечання) [208, с. 19—20, 110], Каб улетку не было засухі, дзяўчаты і хлопцы ў Гомельскім павеце ў чацвер траецкага тыдня — Сухі чацвер — аблівалі адно аднаго вадой; каб пазбегнуць засухі, у гэты дзень сыпалі ў калодзежы мак, кідалі разбіты гаршчок, забівалі жаб, вырывалі і кідалі на мяжу чоснік, стараліся ўтапіць шчанюка, кацянятка, тапілі саламяную ляльку [164, с. 203—204]. Па прыкмеце, зафіксаванай на Тураўшчыне, калі на свята Духа пойдзе дождж, лета будзе ўдалым, з травой, калі ж не, то варта чакаць засушлівага лета [215, с. 127], 3 пашыраным пераважна ў рускіх траецкІм звычаем “плакать на цветы” (прынесеныя ў царкву для асвячэння), які тлумачыўся як магічны акт выклікання дажджу ці прадухілення засухі, суадносіцца балгарская традыцыя хадзіць на Тройцу ў царкву з раслінай, што мела назву русалйя (яна, па азначэнні збіральніка, “не квітнее, але прыемна пахне”) [3, с. 356]. Паказальна, што з траецка-купальска-пятроўскім часам супадаюць тэрміны правядзення старажытных русалій, якія былі рытуаламі малення аб дажджы [169, с. 675—678, 681], атаксама паўднёваславянскага абраду выклікання дажджу Пеперуда. 3 міфасемантыкай выклікання дажджу звязаны песенны русальны матыў “русалкі просяць у дзяўчат вады”:
На граной нядзелі Русалкі сядзелі, Рана-ранюсенька, Русалкі сядзелі, На дзевак глядзелі. — Дзевачкі-сястрыцы, Падайце вадзіцы. 3 халоднай крыніцы, Ды з-пад той вярбіцы, Падайце вадзіцы Душу прычасціці,
Душа прычасціцца — Жыццё вараціцца. Тады будзем з вамі Краскі сабіраці, Краскі сабіраці, Песенькі пяяці, Ой, рана-рана, Песенькі пяяці [35, с. 216—217].
У песні звяртае на сябе ўвагу тэма ажыўляльна-жыватворнай сілы вады "з крыніцы ”, “ды з-пад той вярбіцы разам з вадой да русалак вяртаецца жыццё, і таму міфалагічныя істоты могуць радавацца яму нароўні з дзяўчатамі (“краскі сабіраці ”, “песенькі пяяці ”). “Ажыўленне” русалак пры гэтым падобнае да ажыўлення, радасці прыроды пасля дажджу. Паэтычны матыў тыпу “русалкі просяць вады-дажджу” ва ўсякім разе натуральны ў міфарытуальнасці выклікання дажджу на Палессі. Так, жыхары вёскі Неглюбка Веткаўскага раёна, каб выклікаць дождж, хадзілі Богу маліцца да крыніцы, барану цягалі па рэчцы і пры гэтым спявалі:
На масленай нядзеле,
Русалкі сядзелі, Русалкі сядзелі, Песенькі пелі, Богу маліліся I дажджа прасілі. Ты палей, дашчык, Пакрапі зямлю. Багацець старіку і бабе, Iмне, маладой, замуж выйсці I дзяцей за руку павадзіці [140, с. 317], Адметнае месца ў русальным фальклорна-этнаграфічным комплексе займае міфарытуальны тэкст выклікання дажджу-аблівання. Звернем увагу на шматстайнасць акцый аблівання-выклікання дажджу на русальным тыдні: абмыванне русалкі ў ручаі па дарозе да жыта/лесу (гл.: пры “провадах русалкі” ў Лоеве маску апошняй абмывалі каля ручая з мэтай выклікаць дождж [149, с. 168]), узаемныя абліванні моладзі па заканчэнні абраду “провадаў русалкі”, а таксама ўсходнепалескі звычай “абліваха” — абліванне вадой у Сухі чацвер пасля Тройцы, каб пайшоў дождж [75, с. 603; 3, с. 325], і інш. Рытуальнае абліванне персанажа русалкі яскрава пераклікаецца з абліваннем паўднёваславянскай Дадолы-Пеперуды.
Міфапаэтыка выклікання дажджу як адкрывання зямных вод, акцыянальнасць выклікання дажду ля калодзежаў і крыніц [гл.: 209, с. 145—160; 208, с. 75—88, 92—100; 88, с. 108—115] верагодна адбіліся ва ўяўленнях пра знаходжанне русалкіля калодзежа/у калодзежы, пра калодзеж як локус русалкі (паводле палескага павер’я, у кожным калодзежы жыве русалка, дзяцей перасцерагалі хадзіць да калодзежа, каб не ўцягнула русалка: “He йді к колодцу! Там русаўка вылазіть... ” [40, с. 364]). У фальклоры паўднёвых славян самавіла Вела — уладарка рэк, крыніц, калодзежаў; калі яна закрывае свае ўладанні, то ў прыродзе ўсё вяне, мучаецца ад смагі каралевіч Марка [211, с. 168—169],
У кантэксце міфапаэтыкі выклікання дажджу — адкрывання зямных вод адметны вобраз русалкі з вялікімі вачыма ў калодзежы: дзецям казалі, каб не хадзілі да калодзежаў, бо там русалкі сядзяць з доўгімі валасамі, з вялікімі вачыма. Відавочная ў такім разе суаднесенасць вобраза з прадукавальна-аберагальнай патэнтыкай у народным календары славян вяснова-летняй практыкі аглядання пасеваў —адкрывання ўраджаю [гл.: 3, с. 443—446], якая звязана з комплекснай аграрнай функцыянальнасцю міфалагічнага персанажа ў збажыне. Параўнайце ў павер’ях: калі жыта красуе, наліваецца, спее (!), “русалкі голые ходзять, вочы болыйіе, косы доўгікругом вісять... ” [40, с. 373]; ‘‘[русалка ў жыце] страшная, зрогамы, з глазамы болыйымі, волосы длінныі” [40, с. 371]. У сувязі з семіятызацыяй адкрывання/закрывання вачэй як адкрывання/ закрывання ўраджаю, дабрабыту ў структуры паслятраецкага часу характэрнае таксама святкаванне дня Васіліска/Касьяна: 4 чэрвеня на Палессі адзначаюць г.зв. Васіліскаў дзень, ні ў якім разе ў гэты час нельга выходзіць на працу ў поле; у Варонежскай губерні ў чацвер пасля Тройцы цэлы дзень спраўлялі свята ў гонар Касьяна — баючыся нечаканага няшчасця [3, с. 41],
У кантэкст міфарытуальнасці выклікання дажджу — адкрывання зямных вод можа быць пастаўлена і міфалогіка капання русалкамі ямак на дарозе. Уяўленне ўкраінцаў аб тым, што русалкі гуляюць на дарозе пылам [79, с. 192], пераклікаецца ў такім разе з палескім звычаем капання ямак на дарозе як сімвалічным адкрыццём крыніц на дне ракі [208, с. 93—94, 115—118].
3 міфасемантыкай выклікання дажджу — адкрывання зямных вод можа быць звязана пастава русалкі-тапельніцы. Функцыянальнасць знаходжання апошняй у збажыне (“Якутоне деўка, —тоужерусаўка. Выйде no жыту красоваті. Перед Купалой “Як людына утопіца ў Святу нэділю — то русалка. Воны ў жыті, выходять і співають, пока
Свята нэділя не пройде. А тады хаваюццаў жыто ” [40, с. 366]) выразна пераклікаецца з міфарытуальнасцю паліванняў, абліванняў, штурханняў-пагружэнняў у ваду, патапленнем як магіяй выклікання дажджу [208, с. 112—115], з вобразам тапельніка ў абрадзе выклікання дажджу (Макаркі на Палессі, Германа ў паўднёвых славян і інш.) [208, с. 83—84], а таксама з уяўленнямі славян пра тое, што самагубцы, тапельнікі кіруюць хмарамі [208, с. 83].
У кантэксце аніматычна-анімістычнай вегетацыйна-прадукавальнай асацыятыўнасці міфалагічнага персанажа русалкі ў якасці акцый выклікання дажджу могуць разглядацца рытуалы патаплення чучала русалкі, кідання на ваду русальскіх вянкоў. Так, у Калужскай вобласці на Духаў дзень рабілі ляльку Крывушы-русалкі (у выглядзе жаночай фігуры з гіпертрафіраванымі палавымі прыкметамі), вешалі яе ў лесе на бярозе, а праз тыдзень тапілі ў рацэ, верачы, што пасля гэтага абавязкова пойдзе дождж [3, с. 329]. Нягледзячы на наяўнасць у прыведзеным абрадзе міфарытуальнага тэксту кідання ў ваду нячыстага нябожчыка-вісельніка (ляльку вешаюць) [3, с. 329—330], магія патаплення русалкі ў ім мае ўсё ж выразны натурфіласофскі пачатак, тоесны патапленню траецкай бярозкі і заснаваны на адзінай семантыцы перадачы вегетацыйнай сілы палям [39, с. 123—124; 10, с. 134—136], У беларускім звычаі маску русалкі — чучала з сухога маю перш носяць па полі з песнямі, а пасля топяць у рацэ: “Русальная нядзеля якурат цераз тыдзень посля Сёмухі. У гэтую нядзелю дзеўкі паюць русальныя песні, убіраюцца ў кветкі, піятуць сабе з красак вянкі да носяць іх на галавах, аўрукі бяруць сухі май да йдуць к рэчцы. Там яны робяць куклу з маю, баццэ дзеўку, называюць яе русалкаю. Перш носяць тую русалку з песнямі па полю, а вечарам падходзяць крацэ й кідаюць куклуў воду. Гэто кажуць: тапіць русалку ” [ 172, с. 129],
Натурфіласофскі пачатак міфалагемы русалкі-тапельніцы параўнайце з семантыкай аблівання вадой — кідання ў ваду дзяўчыны, прыбранай у галінкі, паяскі (накшталт Кусты) на Купалле [238, с. 316], а таксама з матывам патаплення “малодачкі” ў купальскай паэзіі:
На Купайло дзевонькі венкі плелі
Ды на мілых гадалі.
Купалочка, Купалочка,
Потопіласа молодачка,
Потонула молодая,
Потопіла ключык золоценькі, Калі сонейко купаласа,
Ой, калі сонейко купаласа... [63, с. 399],
Міфапаэтыка выклікання дажджу ў семантычным полі русальнай традыцыі паказвае, такім чынам, на яскравую сувязь вобраза русалкі не толькі з зямнымі водамі, але і з нябеснай вілыаццю. Пра архаічнасць падобнай сувязі сведчыць сумяшчэнне ў структуры персанажа міфалогікі падавання вільгаці/дажджу з матывамі асноўнага земляробчага міфа славянскай міфалогіі. У павер’ях і былічках русалка іншы раз выразна надзяляецца функцыямі Іллі — хрысціянскага заменніка старажытнага бога-Грамаўніка. Як заўважае А.М.Афанасьеў, усходнеславянскія маўкі і русалкі, а таксама літоўскія ўндзіны — німфы дажджавых крыніц — носяцца над нівамі і палямі і, з аднаго боку, пояць іх вільгаццю, спрыяючы багатаму ўраджаю, а з другога, — пасылаюць несвоечасовыя ліўні і буры, псуючы збажыну [15, с. 148]. У былічцы, запісанай у Мсціслаўскім павеце, міфалагічная істота ідэнтыфікуецца пры гэтым як персанаж “ад Іллі”: прыведзеная дадому русалка, якая “налядзеў барануўвязла ", на пытанне ‘‘Адкуль ты? ” дае адказ “Ад Іллі-прарока— "А куды пойдзеш? ” — ‘‘КІллі-прароку’’ [124, с. 167]. Характэрная, наогул, пастава русалкі-ўладаркі навальнічных/градавых хмар. Так, у Цэнтральнай Расіі лічылі, што русалкі здольныя наслаць на палі знішчальныя буры, праліўныя дажджы, разбуральны град [129, с. 88].
Звяртае на сябе ўвагу ў структуры русальніцы і песенны матыў апладняльнага дажджу. У вёсцы Вялікі Бор Хойніцкага раёна, выклікаючы на русальным тыдні дождж, спявалі:
Паўсіх старонках даждзі ідуць, У Вялікім Бару не бываюць, Толькі хмарачкі ўсё ганяюць. Найдзіця, хмаркі цямненькія, Пайдзіця, даждзі драбненькія, На маю руту зялёную, На маю ружу чырвоную, Штоб мая ружа была прыгожа, Чырвоным цветам зацвіла, Шырокім лісцем ападала... [149, с. 156].
КНІГІ ОНЛАЙН
