Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
У першую чаргу з абараняльнай стыхіяй архаічнага земляробчага хтонасу (зямлі) трэба звязваць вобразрусалкі-каменнай, жалезнай бабы, жалязнячкі. Параўнайце: “Тойрусаўкой пужалі дзяцей, штоб не ходзілі no жыці: у яе жэлезна цыцка і можэ залоскотаць " [215, с. 336]; “Русалка з жалезнымі цыцкамі, голые, касматые. Паймають і застрыкочуть ” [40, с. 372]; русалкі хадзілі голымі, мелі вялікія грудзі, жалезныя або каменныя (“Каменныя цыцкіўрусавок”) [215, с. 336]; “Железнячка — деўкаходіть, ўся железная, русаўка, ў белом, сраспушчанымі валасамі ” [40, с. 364]; у русалкі “валаса растрёпаны і сама крэпка, жалезна, — жэлезнячка, нічэм ее не разабьеш. Это та самая русалка, ведзьма ” [40, с. 372], Рускія, а таксама ўкраінцы-перасяленцы ў Саратаўскай губерні ўяўлялі, што русалкі пачварныя: касматыя, гарбатыя, з вялікім брухам і вострымі кіпцюрамі, з доўгай грывай і жалезным кручком, якім ловяць прахожых [197, с. 127].
Тэратамарфічны вобраз русалкі-старой, каменнай, жалезнай бабы, жалязнячкі выяўляе па сутнасці характэрную марфалогіку і міфасемантыку г.зв. жытняй бабы (старая, страшная, з жалезнымі грудзьмі, сядзіць у жыце).
3 канстытуцыянальным хтанічным тэратамарфізмам міфалагічнага персанажа русалкі трэба звязваць і гіпертрафіраванасць жаночага аблічча русалкі як духа вегетацыі і ўрадлівасці зямлі. Параўнайце з уяўленнямі пра страшных русалак у жыце: "... У ніх цыцкі велікі былі, коль встрэтіт кого, то закідывает одну на плечо да другую — і шчэкочет до смерці ” [40, с. 372],
Значнае месца ў структуры архаічнай вегетацыйна-прадукавальнай парадыгматыкі вобраза русалкі займаюць заамарфічныя земляробчахтанічныя эманацыі. У сувязі з лакалізаванасцю ў жыце, агародзе, лесе звяртаюць на сябе ўвагу ў сучасных запісах наступныя павер’і: русалкі “ніхто яе ны бачыў. Так казалы, шчо страшна, доўгі косы, зубы велікі русалка ў жыце “страшная, з рогамы, з глазамы большымы, волосы длінныі” [40, с. 371]; ва ўяўленні жыхароў вёскі Бабічы Рэчыцкага раёна русалкі ў жыце — звычайныя жанчыны, але са свінымі капытамі і хвастамі [100, с. 174]; брагінскія русалкі ў гародзе “поўзаюць па зямлі, як вужакі поўзаюць. Во хто хоча напужаць, дак кажух пераверне, ляжа ў разоры ў гародзе і ўжо пужае — поўзае як русалка ” (УЗ, вёска Дублін Брагінскага раёна); “Улесе русалкі былі спграшныя, паабрастаныя ўсе, шэрсцю, усё цела, як абезьяны, во такія русалкі” (УЗ, вёска Жылічы Брагінскага раёна). У русалкі і багінкі могуць быць гусіныя лапы замест ног, у багінкі — курыныя кіпцюры на пальцах ног, у вілаў і самавілаў —
каровіныя або асліныя капыты, беларускія русалкі пакідаюць птушыныя сляды на пяску [40, с. 37], 3 функцыянальна-хтанічным архетыпам трэба звязваць таксама матыў знаходжання ўсходнеславянскіх русалак у выглядзе маленькіх звяркоў на дрэвах ля вады [79, с. 183]. Хтанічная асацыяцыя русалка-сабака (гл.: “Русалкі як жонкі, но рукі як лапы ў сабакі і шерсть на теле... ” [40, с. 372]) лагічна тлумачыць, такім чынам, рэканструяваную Б.А.Рыбаковым сувязь русалкі з Сімарглам (з Уладзіміравага пантэона) — як боствам расліннай сілы, апекуном каранёў раслін, які атрымлівае ад русалкі жыватворную вільгаць [гл.: 168, с. 112—116], — у кантэксце архаічных земляробчых уяўленняў пра вегетацыю раслін. Пераапрананне ў жывёл, відавочна, з магічна-прадукавальнымі мэтамі — сталая дзея ў старажытных славянскіх русаліях [168, с. 101],
Сярод гукавых функцыянальна-хтанічных вегетацыйна-прадукавальных асацыяцый русалкі варта згадаць аніматычны матыў русалкіскрыпення дрзва: “Скрыпае дзерэво, рыгае, а думаю — гэто та русаўка” [215, с. 340]. Характэрна, што значэнне скрыпення ў тлумачэннях сноў ва ўсходніх славян амбівалентнае: так, скрыпенне павозкі, што едзе марудна, у адных месцах магло асэнсоўвацца як прадвесце смерці і пахавання, а ў другіх — вялікага ўраджаю збажыны [40, с. 344].
3 функцыянальна-хтанічнай вегетацыйна-прадукавальнай парадыгматыкай русалкі выразна звязана таксама і няпэўна-марфічная архетыпіка міфалагемы, ідэнтыфікацыя інфармантамі русалкі тыпу “ніпанятна што”. Гл. у павер’і: “[Русалкі], яны найболяй у рэках, яны выходзяць і на сухапуць троха, а гэта, выходзяць, як moil казаў ці гад з лесу дзе якім пуцём, ці ім чаго там што гэта гэткія яны. I дзе блізка, дык і ў жыта, ўсюды, і ў траву. <...> Гэта такіх лепяй ня відзяць іх. <.„> Ай, ні дай, Божа, якія! <.„> Яны такія, што... там спірашна на іх глядзець! Страшныя, нікрасівыя. Як ёсь чалавек, удасцаўжо, саўсём стары, нікрасівызробіцца, —хоцьякія. <...>Якбырыбатакая, арыбы гэткай я ня відзяла яшчо. <... > Там і паняць няможна, на каго пахожы. Ну, і ў вадзе ж находзяцца, у вадзе. Урэках. А тады выходзяць. куды ім захочыцца. <.„> Ну. нейкая ж крыльля там, ці што там такоя. Ну, такоя, што ні расказаць наэт. Ніпанятна, чым яны там коцяцца. А як угры?! ідуць. <.„> Выходзяць усягды з вады, як пагода. Пагода. Яны тады відзяць троха, дзе ім нада паўзьці. <...> Толькі, як замерзнуць азёры ірэкі, тады ня вылязуць... ” (УЗ. вёска Чарэмшыцы Мядзельскага раёна). Наша рэспандэнтка Яўгенія Юльянаўна Усовіч, 1920 г. нар., зрабіла наступную красамоўную ў кантэксце міфалогікі функцыянальнага хтанізму зямлі здагадку, навошта збіральніку патрэбныя звесткі пра ру-
салак: "Вам гэта ўжо. каб [русалкі] не хадзілі па дабрэ дзе. Можа б, убіралі, глядзелі б калі, пілнавалі?! ”
Архаічная земляробча-хтанічная асацыятыўнасць можабыць прызнана, наогул, генетычнай для русалкі, пра што сведчыць.ма/мыу адвольнасці пераўтварэнняў міфалагічнай істоты. Параўнайце: сяляне Макар’еўскага павета Ніжагародскай губерні ідэнтыфікавалі русалку з вадзяным або з такой нячыстай сілай, якая адвольна можа прымаць розны выгляд. Напрыклад: у час адпачынку ператвараецца ў вялізную рыбіну; калі хоча спакусіць або заманіць чалавека, то прымае від прывабнай дзяўчыны; помсцячы, з’яўляецца рыбаком, купцом або наогул чалавекам, якому было б ямчэй дабрацца да крыўдзіцеля [79, с. 178—179].
3 функцыянальна-хтанічным архетыпам пераважна ў комплексе ўсходнеславянскіх уяўленняў пра русалку трэба звязваць міфалогіку паядання. Натурфіласофскі змест яе ў структуры вобраза карэлюе з выражэннем семантыкі ярна-злоснага росту, буяння расліннасці (параўнаем вобраз русалкі з зубамі, якая кусаецца, можа з’есці, у павер’ях пра ахову-абераганне міфалагічнай істотай расліннасці). Вызначальным маркёрам функцыянальна-хтанічнай міфапаэтыкі паядання выступае імператыў знішчэння расліннасці. Апошні яскравы ў пашыраных на Заходнім Палессі ўяўленнях пра русалку-чарвяка, русалныцу, што паяўляецца на капусце пасля зацяжных дажджоў — ад сырасці. Асэнсаванне сітуацыі з’яўлення русалкі ў выглядзе капусніцы ў сувязі з праяўленнем прыроднай стыхіі вады выразна паказвае на яе натурфіласофскую ідэнтыфікацыю. 3 вобразам русалкі-чарвяка параўнаем: паўднёваславянскія самавілы паядаюць ядавітыя грыбы [40, с. 45],
3 функцыянальна-хтанічнай міфапаэтыкай можа быць звязаны матыў паядання русалкай кары дрэва ў песні “Русалачкі, зямляначкі” [35, с. 224] (у тэксце, занатаваным на Смаленшчыне: “Купалочка-русалочка, на дуб лезла, кору грызла” [52, с. 198]). Вобраз усходнеславянскай купальскай ведзьмы, якая грызе кару дрэва, верагодна, — прамая алюзія архетыпікі русалкі. Параўнаем у купальскай песні, запісанай у Ровенскай вобласці (Украіна):
Кто не вййдэ купайло глядеті, Стара ведьма сама не вйшла 1 дочкй не пустіла, На дуб лізла, кору грізла,
С дубаупала, зелья копала... [131, с. 383],
Функцыянальна-хтанічную аснову вобраза русалкі ўскосна пацвярджаюць матывы паядання саміх міфалагічных істот у раслінных локусах.
Так, у вёсцы Дзімамеркі Лоеўскага раёна, праводзячы русалку, спявалі: Правяду русалку ў лясок,
Няхай яе там з’есць воўк... [126, С. 114— 115].
Ва ўкраінцаў з русальнай традыцыяй выразна звязаны вобраз чугайстра — ляснога духа, які палюе ў лесе на нявак і лісовіц, паядае іх, смажыць на агні; мяса русалак, наогул, — найлепшая ежа для чугайстра [185, с. 127—128;224,с. 189—191].Палююцьнанявакіпаядаюцьіхваўкраінскай міфалогіі таксама дзікія людзі. 3 чугайстрам верагодна пераклікаецца вобраз цэнтральнапалескай русалкі-чугайкі. Чугайка — міфічная істота ў выглядзе вялізнай жанчыны, якая, па паданні, жыла ва ўрочышчы Чагошчы: ‘‘Нека чугайка ходзіла да душыла людзей, да й од того цепер Чагошчы’’ [216, с. 300; 225].
Семантыку функцыянальнага хтанізму міфалагічнага персанажа русалкі выражае ў русальнай традыцыі канцэпцыя “страшнасці”, a таксама тэратамарфічнасці ў русальскі час асноўных, жыццятворных стыхіяў — вады, святла-сонца-агню, паветра, зямлі.
Канцэпцыю “страшнасці” ў русальскі час стыхіі вады ў фальклорных і рытуальных тэкстах выяўляюць матывы небяспечнасці стыхіі, падсвядомага асцерагання вады, страху перад вадой, звязаныя з уяўленнем пра знаходжанне на зямлі, у жыце, вадзе міфалагічных істот.
Параўнаем асноўныя сюжэтна-тэматычныя тыпы павер’яў, былічак і перасцярог. Паводле ўяўленняў, да русальнага тыдня/на русальным тыдні, на Тройцу, на Купалле непажадана купацца, бо вада небяспечная, бо ў вадзе сядзіць русалка і зацягвае, у русальскі час у вадзе топяцца людзі, а хто патануў, — сам стане русалкай ( “Е така русальна неделя — русальный тыждень. НаПетроўку. Перед Петром. На русальный тыждень колісь насматкі не пускалі купатца, гаварілі, русалка потягне. Хто на русальный тыждень утонуў — тот русалка ” [ 131, с. 416]; “Як Свята нэділя, шоб нэйті купаца, бо русалка залоскочэ. Вот то говорылі, шо нельзя купаца [на Купалле], вот то говорять, шо ў Купала утоплять етые, вэті, русаўкі, русалкі, no жыту бегають, ето проціў Купалного ноччу, і можуть утопіті ” [ 131, с. 419]). На русальным тыдні, а таксама ў купальскую ноч, паводле вераванняў рускіх, русалкі робяцца надзвычай небяспечнымі для чалавека — у гэты час яны імкнуцца зачараваць чалавека і зацягнуць яго ў сваё вадзяное жытло. 3 боязі зрабіцца ахвярай русалак у Варонежскай губерні не купаліся на працягу ўсяго русальнага тыдня; на Тройцу ў рускіх жанчыны і дзяўчаты не адважваліся купацца і хадзіць па лузе, каб русалкі не зацягнулі ў раку ці не закачалі да смерці [79, с. 196], У паўночнарускім павер’і русалка — жанчына
ў валасах — выходзіць з вады і мыецца на камені: “всё там в реке тонут, так года через два, через трй — покойнйк, потонет человек. Действйе такое есть" [120, с. 465].
КНІГІ ОНЛАЙН
