Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
У беларусаў характэрныя тэксты вегетацыйна-прадукавальнага “апякання” рытуальнікаў непасрэдна “русалкай”: у вёсцы Каплічы Калінкавіцкага раёна “русалку вялі па дзярэўне, а патом у жыта, там спяваюць і кладуць агонь. Хлопцы і дзеўкі прыгаюць чэразяго, а Русалка ловіць іх. Калі паймае, то апячэ крапівою” [149, с. 174]; “...Тады ее в жыто і кінуть... іутекають от тоей девкі, a тарусалка бежіть, возьме крапівы целый куст і уже догоніть і крапівой бье” [39, с. 115]. Паводле О.Кольберга, у Беларусі ў адзін з дзён Зялёных святаў люд збіраўся па гаях, прылеглых да жытніх загонаў. Дзяўчаты, варожачы на шчасце сваё і бліжніх, вілі вянкі з бярозы, спявалі русальныя песні і весяліліся, пасля чаго скакалі каля дрэваў і пляскалі ў ладкі. Тым часам найстарэйшая з кабет садзілася на зямлю з пуком крапівы, прывязанай да кія, прыкідвалася, што прала і задрамала. Але тады, калі дзяўчаты. узяўшыся за рукі, танцавалі вакол яе і спявалі, нечакана зрывалася, падскоквала як мага вышэй і, крыўляючыся, сцёбала танцорак крапівой па руках, ганяючыся за імі [82, с. 209], Вегетацыйна-прадукавальная міфалогіка пераследу — сцёбання-“апякання” крапівой арганічна спалучана ў апошнім прыкладзе з семіятычнасцю падскокаў (якія стымулююць вегетацыю), пляскання ў ладкі, спеву дзяўчат, стваральнай ідыяматыкай віцця вянкоў з бярозы,
танцаў і прадзення, з пераемнасцю прадукавальнай патэнтыкі раслінных локусаў — гаю і поля. Найстарэйшая рытуальніца (“з пуком крапівы, прывязанай да кія”) міфалагічнай свядомасцю народа магла ўспрымацца як русалка. Параўнайце з маскай персанажа ў русальным абрадзе ў Дубровенскім раёне, дзе ролю русалкі выконвала жанчына-ўдава ў вянку з крапівы [196, с. 145—146].
Міфапаэтыка вегетацыйнага ярэння расліннасці адбілася ў натурфіласофскім канцэпце грання-гульні русалкі. Функцыянальная семантыка грання (гуляння, гульні) міфалагічнага персанажа ў раслінных локусах у фальклорна-рытуальных тэкстах, прынамсі, выразна паяднана з асэнсаваннем найбольш інтэнсіўнай, пікавай вегетацыі расліннасці як грання — Розгуляў, Розыграў, Розгараў — апошняй у траецка-купальска-пятроўскі час. Звернем увагу на сумяшчэнне ў павер’ях і былічках тэмы грання русалкі і расліннасці ў сувязі са святкаваннем у народным календары Розыграў пасля Тройцы. На Палессі г.зв. Розыгры, Розгулі, Розгары, Розгры, Розергі і пад., прымеркаваныя да панядзелка або аўторка паслятраецкага тыдня, першага або другога дня Пятроўскага посту [гл.: 206, с. 258], усведамляюцца носьбітамі традыцыі адначасова як час, вельмі спрыяльны для вегетацыі расліннасці, і як перыяд найбольшай актыўнасці русалак. Гл. у павер’ях і прыкметах: “Ва ўторак ужэ Розыгры. Сажай капусту, буде добра капуста ”; “Е такі дэнь, Розгергі, капусту окопають, окручвають, да і кочаны важуцца ", а таксама: “Розгыргі — ходілі русалкі — у второк после Троіцы ”; “Цэлый тыждень русавкі [ходзяць], a в понеділок уходять на свое место. [Гэты дзень называецца] Розыгры. Тогда не ідут в поле. Русавкі качаюцца в жыте, вэльмі жыто скачанэ ” [206, с. 258]; “Русаўкі на Трійцу выходят з воды, ахто кажэ —ўлісах оні жывут. Цэ Розыгры, от понэділка до понэділка цэй троецкій тыждзень ” [40, с. 375—376]; “Есвяторосаўкі — тоды гуляюць Розыгры ” [215, с. 311 ]. Міфапаэтыка грання русалкі — вегетацыйнага ярэння расліннасці яшчэ болыіі відавочная ў сувязі з характарыстычным у семантычным полі русальніцы збліжэннем грання русалкі і “розыграў” у траецка-купальска-пятроўскі час усіх працэсаў у прыродзе. Зафіксавана ўяўленне пра ігру сонца на Розыгры: “Утречком сонейко іграе ўсякімі огнямі — на Паску, на Купалу, на Розгру. Будэ ўсякімі цвэтаміробіца ” [206, с. 256]; “На Купала сонцэ грае і на Розыгры грае — ўсякімі цветамі: чырвонымі, сінімі, разбэжыцца — збэжыцца” [206, с. 258]; “Сонца грае перад Пятром — Петруўка. Як дэўкі умірають, яны no жыту гуляють — гэта розыгры, але іх ніхто нэ бачыть, яны [гуляюць у выглядзе] русавачак, тады яно грае ” [131, с. 375].
Міфапаэтыка вегетацыйнага ярэння расліннасці ў траецка-купальска-пятроўскі час яскрава суадносіцца з тэмай актыўнага грання русалак падчас красавання жыта, з’яўлення міфалагічнага персанажа ў збажыне ў пікавыя моманты сутак. У міфапаэтыцы грання русалкі ў якасці галоўнага выступае пры гэтым вегетацыйна-прадукавальны аспект (“Ужыті русалкі грають, танцують, шчоб цьвіло, шчоб урожай быў, — то оны гуляють ” [40, с. 380]). Аграрная прагматыка міфапаэтыкі грання русалкі пацвярджаецца тэмай магічнага гульбішча-піравання, вяселля персанажа ў збажыне, таптання збажыны, якое стымулюе вегетацыю, тэмай найвышэйшага праяўлення істоты. Паводле павер’яў, “можно увідеть ў двенаццать часоў дня русаўку, када жыто красуецца — іхня гулянка: гудять, пішчать, крычать” [40, с. 375]; “Розыгры — другі понеділок после Тройцы, — русалкі збіраются кучамі на полі, ў жытах, гуляють, співають, крычать ” [40, с. 376]; “Русалкі тыждзень гуляюць, no жыту бегаюць, да косы распушчаны, а ў понедзелок розойдуцца, то кажуць: розыгры ” [23, с. 119], Міфапаэтыка вегетацыйнага ярэння расліннасці — грання русалкі суадносіцца з азначэннем працэсу красавання збажыны (жыта, пшаніцы) у беларускіх народных гаворках (у прыватнасці, у Лунінецкім і Мазырскім раёнах) праз лексемы граць і іграць [162, с. 442].
Такім чынам, тэму магічнага грання-вяселля міфалагічнага персанажа русалкі ў збажыне варта разглядаць не толькі ў кантэксце ідыяматыкі весялосці як выражэння інтэнсіўнасці, насычанасці прыродных працэсаў [210] (параўнайце з міфалагемай Вясны вясёлай; ігра сонца ў вяснова-летні час можа асэнсоўвацца як шлюб сонца з зямлёй [209, с. 149]), але і зыходзячы з прадукавальнай матывацыі грання-вяселля русалак. У песенным сюжэйе “Ходзіць русалка па вуліцы” тэма граннягуляў, заляцанняў русалкі актуальна дапоўнена матывам неабходнасці аховы збажыны ў важны для апошняй перыяд красавання:
Ходзіць русалка па вуліцы,
Заве Пятрышчу к сабе на гулі:
— Хадзі, Пятрышча, камне нагулі.
— А не пайду я, русалачка,
А не пайду: ц&мна ночка.
А буду жыцейка пільнаваці,
Кабрусалачцы неламаці [35, С. 221—222].
Звернем увагу на гаспадарчую прагматыку агульнаславянскай традыцыі рытуальных "вясельных гульняў” у траецка-купальска-пятроўскі час [3, с. 522—523], ушанаванне на Пятра маладых жанатых/замужніц у рускіх [3, с. 253].
Міфалогіка найвышэйшага праяўлення-грання русалкі, як правіла, зыходзіць з гукавой аніматычна-анімістычнай асацыятыўнасці вобраза, выражаючы міфасемантыку гукавой насычанасці, розгулля (крыкі, піск, гудзенне, смех, рагатанне міфалагічнай істоты). Так, вегетацыйна-прадукавальная семантыка калыхання русалак у раслінных локусах арганічна дапаўняецца характэрнымі ўскрыкамі міфалагічных істот: “Рэлі!Рэлі!”, ‘Тутынькі, гутынькі!”, ‘Ту-та-та'. Гу-ля-ля!”, “Шугі, шугі!”. Паводле павер’я, “человек бачыў: на дереве калыхалісь. У белом вусём, на голле так калышуцца, да співають, да крычать ’’ [40, с. 382], Як паведаміла наша рэспандэнтка з вёскі Калодзіна Мядзельскага раёна, знакам праяўлення русалак у жыце ў купальска-пятроўскі час было рэха: “так гэта ўжо, кажаць, што, там аказвалася: як песьні, як разгавор, як сьмяюцца. Вот захахочыць-захахочыць, кажыць, рэха такая пойдзіць, — і німа нікога” (УЗ). 3 вегетацыйна-прадукавальнай функцыянальнасцю крыкаў русалак параўнайце павер’е сербаў Памараўя, якія лічылі патрэбным, выходзячы на Раство на поле збажыны і качаючы па ім калядны круглы калач — ад аднаго краю поля да другога, вельмі гучна крычаць; верылі: “Колйкй глас, толйкй клас!" [Які голас, такі колас] [208, с. 429—430],
Дамінантнай у міфапаэтыцы грання русалкі ў раслінных локусах з’яўляецца, увогуле, ідэя вегетацыйнага руху-варушэння расліннасці. 3 міфапаэтыкай Розыграў-“варушэння” расліннасці (“На розгулі і Петраліспгіну обламывають, шоб качан рос” [206, с. 256]; “Розыгры — понедзілок. Капусту выкопувалі да і ўсё. Грады варушылі, штоб вельмі розыгрываліс дарослі. Потому й Розыгры ” [206, с. 258]; у панядзелак пасля русальнага тыдня на Розыгры “нужно було капусту гребать ” [ 131, с. 416]; “На Розыгры палолі лён, коб вон іграў... ” [23, с. 119] і інш.) параўнайце вышэйпазначаны песенны матыў “русалка поліць”. Блізкасць семантыкі лексем граць і гуляць, як паказала С.М.Талстая, у розных славянскіх дыялектах грунтуецца на стрыжнёвай і дамінантнай семіётыцы руху як крыніцы жыццёвых і вытворчых сіл [200, с. 164—170], Дзеясловы граць і гуляць прымяняльныя “да ўсяго таго ў прыродзе, што рухаецца, мяняецца, прыбывае і ўбывае, не стаіць на месцы, словам, жыве” [200, с. 167], 3 міфапаэтыкай грання (гуляння, гульні) русалкі можа быць звязаны хранонім русальнага тыдня граная нядзеля. Апошні, прынамсі, можа асэнсоўвацца як свята русалак: ‘Треная неделя — сразу после Троіцы — это празднікрусалок" [39, с. 110]. Адметна, што амаль любая дзейнасць русалкі (скокі, танцы, спевы, ваджэнне карагодаў і г.д.) можа набываць характар грання, гуляння, гульні. Гранне — найбольш уласцівы русалцы тып існавання. Паводле заўвагі Дз.К.Зяленіна, “русалкі перш за ўсё і
больш за ўсё занятыя забавамі” [79, с. 190], Зыходзячы з таго, што ва ўсходнепалескіх гаворках лексема гуляць мае значэнне ‘праводзіць свабодны час, бавіцца’, уяўленні пра гранне русалкі ў раслінных локусах могуць выражаць, наогул, міфапаэтыку знаходжання русалкі ў збажыне. Так, адзначьгўшы, што знаходжанне русалак у жыце добра для ўраджаю, наша інфармантка з вёскі Сялец Брагінскага раёна дадала: “Русалка гуляе ў жыці, занімаецца сваімі справаміў каго што. Гуляе... ” (УЗ).
Такім чынам, архаічная аграрная прагматыка русальнай традыцыі славян матывавана ўскладнялася кантэкстнай сацыякультурнай сітуацыяй. Генетычная аніматычна-анімістычная вегетацыйна-прадукавальная сінтагматыка і асацыятыўнасць русалкі, маркіраваныя шлюбна-прадукавальнай міфапаэтыкай, міфапаэтыкай маладосці-юнацкасці, прыгажосці, звабнасці, цнатлівасці-нявестасці, рэалізуюць, аднак, у структуры персанажа натурфіласофскую па сутнасці міфасемантыку росту, развіцця, выспявання — ярэння расліннасці ў траецка-купальска-пятроўскі час, вясной-летам. Натурфіласофскі пачатак у міфалагеме русалкі акрэсліваецца як асноўны, ядрава-актуальны, стрыжнёвы, які ўсё арганізуе.
КНІГІ ОНЛАЙН
