Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Тэму смерці ў каляндарнай структуры русальнага тыдня выражаюць “задушныя” забароны тыпу: нельга шыць, бяліць у хаце, каб не зашыць, не замазаць нябожчыкам вочы, — а таксама міфалогіка абуджэння і ўшанавання памерлых, продкаў, закладных, “маленькіх радзіцелей”.
Храналагічна адзначаны чацвер пасля Тройцы (Наўская Тройца, Трійца мэрлых, Русалчын Вялікдзень). Сумяшчаючыся функцыянальна з Сёмікам, Русалчын Вялікдзень быў днём ушанавання закладных нябожчыкаў, наўяў. На Усходнім Палессі на граным тыдні спраўляліся памінкі па г.зв. “маленькіх радзіцелях”, якія атаясамляліся з русалкамі: «...на граным тыдні, у чацвер, на перахросных дарогах сыплюць зярно і кажуць: “Нябесныя пціцы, сабірайце, (такую-та) душу памінайце”»; «...жэншчына падымя што цяжолае... і данашывалі...і нежывуюражалі. Эта звалісярусалкі. Яны няхрышчаныя. Родзічы іх на гряной памінаюць увечары ў сераду, а ў чацвер у ранні этых самых русалак. У родным дварэ памінаюць. Вячэру гатовяць, садзяцца і кажуць: “Хадзіце, маленькія радзіцелі, абедаць, вячэраць ”. Так памінаюць. Ізавуцца Родзічы. Свечкі запаляць. Вот эта русалкі» (вёскі Свабода, Ляды Веткаўскага раёна) [ 117, с. 88—89], Традыцыйны ў структуры русальнага тыдня на Палессі звычай пакідаць для русалак вячэру (галоўным чынам у сераду), а таксама памінальная трапеза на могілках. У вёсцы Сялец Брагінскага раёна ў сераду на русальным тыдні вячэру для русалак пакідалі, прынамсі, жанчыны, у якіх памерлі няхрышчанымі дзеці (УЗ).
Міфалогіка мечанасці як адзнака гранічна-пераходнага часу яскравая ва ўяўленнях пра русалак, якія псуюць на русальным тыдні палотны, развешаную бялізну. Паводле ўяўленняў, калі хто рассцілаў памытую бялізну на траве, яна ўся была пабіта “дырачкамі от русалок “На русальну нэділю і нэ пэруть, і нэ вішають, і одэжу нэ підсушують, бо русалка побье, діркы поробіть” [40, с. 384], Старэйшыя жыхары вёскі Старое Раматова Маларыцкага раёна лічаць, што русалкі скусваюць развешаныя на русальным тыдні прасціны, бялізну (УЗ). 3 прыведзеным вераваннем беларусаў суадносяцца заходнеславянскія ўяўленні пратое, што багінка паядае пражу [40, с. 45]. Іншы раз русалкі выкрадаюць ніткі і палотны, разасланыя на траве для выбельвання — скрадзеную пражу яны размотваюць, гойдаючыся на галінках дрэваў і напяваючы пад нос хваслівыя песні [129, с. 88]. Параўнайце: на русальным тыдні “одежы не вешают на ночь, бо русалка забере” [40, с. 386]; у Курскай губерні нельга было бяліць палотны ў сераду пасля Тройцы: бура знясе да глыбокай сажалкі, чаму і дзень гэты называецца “бураломы” [79, с. 194].
Міфалогіка сакральна-негатыўнай гранічна-пераходнай мечанасці адбілася ў вераваннях аб псаванні русалкамі падчас русальнага тыдня збажыны. Так, у Калужскай вобласці лічылі, што калі “не зарезать русалку” на Сёмік, то на працягу ўсяго наступнага тыдня яна будзе гуляць у жыце, ламаць збажыну, наробіць кукалак у жыце і забярэ ўвесь спор
[3, с. 354—355]. Выражэнне каляндарна-часавага аспекту міфалагемы відавочнае ў матывацыі заклінання русальнай-праводнай песні (бел., укр.) — калі русалак не правесці, яны будуць "ламаць жыта” і “лавіць дзевачак
Правадшш русалачкй, правадйлй, ІДоб ваны да нас не хадылй, Да нашего жйтечка не ламйлй, Да нашйх дйвачек нелавйлй [79, с. 194],
Матыў засцярогі ад русалкі, якая ламае жыта, прысутнічае ў песенным сюжэце вартавання жыта Пятрышчам (русальная-граная песня “Ходзіць русалка па вуліцы”).
Тэма каляндарнай мечанасці русальніцы заўважная ў павер’ях пра таптанне, шчыпанне, трасенне, кусанне русалкай людзей [гл.: 79, с. 201—202], пра кіданне міфалагічнай істотай у людзей каменнем [30, с. 190], у матывах сколвання людзей жалезнай шылаватай цыцкай (“у русаўкі жэлезные цыцкі і косыроспушчэны, гэтымі цыцкбмі сколе цебе ” [215, с. 336]). “Псаваць” людзей русалка магла, па ўяўленнях, таксама жалезнымі рукамі. Звернемся да аповеду інфарманткі: “Малыя вельмі любілі хадзіць у жыта рваць валошкі, кракосы. Ведама, наробім сцежакужыце, рукіў іх жалезныя, то як заказлычуць! Тоўжо ідом і асцерагаемся”6. Міфасемантыка гранічна-пераходнай мечанасці відавочная таксама ў сюжэтах псавання русалкай жывёлы. Так, ва Украіне ў чацвер на Зялёным тыдні — на “Велйкдень русалок” — дзяўчаты і жанчыны асцерагаліся працаваць, каб не прагневаць русалак, каб русалкі не папсавалі скаціны [79, с. 204],
Міфалогіка сухасці гранічна-пераходнага каляндарнаіа часу відавочная ў асаблівай актуальнасці на русальным тыдні тэмы г.зв. “сухіх” дзён. Так, чацвер пасля Тройцы — Сухі чацвер -— святкаваўся на Палессі з мэтай пазбегнуць засухі, неўраджаю: пазбягалі працаваць у полі, каб нічога не пасохла [131, с. 377—378]. Характэрна, што Сухі чацвер лічылі днём апагею праяўлення сонца — па сутнасці паваротна-пікавым днём календара (гл. забарону палоць у Сухі чацвер расліны, што цвітуць, каб пазбегнуць засухі [3, с. 558]), сакральна-негатыўным гранічна-пераходным часам (параўнайце з тэмпаральнай імператыўнасцю поўнага спакою: “Самэ главнэ, штобў чэтверг не купаўсь іўліс не йшоў, і на лугах нідэ не ходыў, і па жытах... Сухый чэтверг называўса, або крывый” [40, с. 384]).
6 АНДЛ беларускага фальклору і дыялекталогіі БДУ Запісана ў 1988 г. у вёсцы Смолічы Капыльскага райна Мінскай вобласці ад Чарняковіч Г.П.
Канцэпт сухасці актуальны ў міфасемантыцы сезоннага праяўлення русалкі. Гл. у сувязі са здольнасцю міфалагічнай істоты псаваць збажыну: “Як жыто вытоптано, no зелёному жыту жёлтые кольца бывают: ето оні [русалкі] ево высушівают” [40, с. 379].
Менавіта Сухі чацвер аказваецца для міфалагічных істот вызначальным: русалкі паяўляюцца ў Сухі чацвер і знікаюць; Сухі чацвер — час найбольш інтэнсіўнага грання русалак (гл. пашыраную ва ўсходніх славян яго назву Русалчын Вялікдзень)', паводле павер’я, русалкамі становяцца людзі, памерлыя ў чацвер пасля Тройцы [40, с. 378,388]. У кантэксце гранічна-пераходнай міфалогікі перасушвання русалак (па пашыраных уяўленнях, на русальным тыдні “русалкі сушацца” — выходзяць з вады, каб вычасаць ваду з валасоў, абсохнуць) адметна прымеркаванасць занятку міфалагічных істот менавіта да Сухога чацвярга. Паводле павер’я з Чарнігаўшчыны, у “Сухый чэтвэр [чацвер пасля Тройцы] русалочкі пэрэсушуюця іховаюця у могілу. Провожаюцьрусалок" [131, с. 416].
Увасабленнем міфасемантыкі гранічна-пераходнасці з’яўляеццаканцэпт хваробатворнасці русальскага часу. Ён выяўляецца ў табуіраванасці часу, забаронах працаваць, наведваць раслінныя локусы (у вёсцы Вяцера Чашніцкага раёна на працягу русальнагатыдня нельга было нічога рабіць, інакш можа быць “псаванне” ў гаспадарцы — хвароба хатніх птушак, дрэннае патомства ў жывёл7; на Віцебшчыне людзі стараліся на траецкім тыдні трымацца як мага далей ад лесу, бо лічылі, што ў чалавека, які пачуе русалак, пашкодзіцца слых [79, с. 195]) у сувязі са здольнасцю русалак насылаць хваробы, сурокі (“Як тую русаўку стрэтыш, то можупг хоробою наградыты ” [40, с. 379]). Міфалогіка хваробатворнасці характэрна для заходнеславянскай багінкі, паўднёваславянскіх вілы і самадзівы [40, с. 48; 158, с. 95—99], Гранічна-пераходная міфасемантыка хваробатворнасці як міфасемантыка тэмпаральнай змены, мяжы, пералому выразная ў прагматыцы рытуальных уцёкаў ад русалкі пасля яе провадаў: паводле ўяўленняў, правёўшы русалку, трэба як мага хутчэй бегчы, не аглядваючыся назад, бо на апошняга з тых, хто ўцякаў, нападуць хваробы, а таму, хто ўпадзе, пагражае хуткая смерць [46, с. 44],
3 міфасемантыкай пераходнага каляндарнага часу як перыяду шаленства, звар’яцеласці, галавакружэння (гл. хранонім “безумные днн”) [3, с. 59—60; 158, с. 86—101] суадносіцца і тыпалагічная фактура русальскіх хвароб. Адметна, што сярод іх адназначна пераважаюць г.зв.
’Фальклорны архіў Віцебскага дзяржаўнага універсітэта.
нервовыя хваробы — вар’яцтва, агульнае расстройства нервовай сістэмы, парушэнне органаў пачуццяў. Параўнайце: заходнегіалескія русалкі наводзяць на чалавека вялікі жах; пры працяглых сустрэчах з русалкамі ў чалавека псуецца нервовая сістэма і ён памірае [105, с. 220—221]; чалавек, які выратаваўся ад русалак, або нават той, хто бачыў іх ці нават чуў здаля, не заўсёды застаецца беспакараным: адзін набывае звычку беспрычынна і нястрымана рагатаць, другі крыўляецца як развінчаны падчас паходкі, грымаснічае, у трэцяга пашкоджваецца тое ці іншае пачуццё —пераважна слых [79, с. 195], Самадзівы і вілы пазбаўляюць чалавека мовы, зроку і розуму, памяці, паралізуюць цела [40, с. 49; 154, с. 142], а таксама даюць хваробы, звязаныя з парушэннем дынамікі руху чалавека, — трасцу, крывізну і пад. Хвароба “вітава пляска” (трасца) выклікана сустрэчай з русалкай — тая прымушае чалавека крыўляцца і трэсціся [14, с. 145; 79, с. 227—233], Азначаныя хваробы выразнатранслююць сінтагму павароту/“вярчэння” гранічна-пераходнага часу. Гэта бачна і ў міфалогіцы перакручвання русалкай галавы/вачэй: “Нагряной няделе русалкі ходят. He сматрі назад. A то галаву перекрутят назад ” [40, с. 379]; “Шчас прівяду зелезнячку, —яна табе вочы назад зделае” [40, с. 364],
Біццё рытуальнікаў крапівой у русальных абрадах беларусаў і рускіх відавочна мае аналогіі з балканаславянскімі ўяўленнямі пра скураныя русальскія хваробы: балгары ў Банаце, прынамсі, верылі, што злыя духі ресаре, якія з’яўляюцца пасля Тройцы, могуць апячы дзяцей; каб аберагчы, іх напярэдадні з’яўлення духаў злёгку сцёбалі крапівой [3, с. 364— 365]. Характэрна, што ў русальным абрадзе крапіва выступае і як інструмент агрэсіі русалак, і як лекавы сродак міфалагічных істот. У вёсцы Каплічы Калінкавіцкага раёна Русалку “вялі па дзярэўне, а патом у жыта, там спяваюць і кладуць агонь. Хлопцы і дзеўкі прыгаюць чэраз яго, а Русалкаловіць іх. Калі паймае, то апячэ крапівою" [149, с. 174]. У рускіх на Крапйвное заговенье — у апошні дзень траецкага тыдня — хлопцы сцёбалі адзін аднаго крапівой ці бярозавымі галінкамі, так што на целе заставаліся чырвоныя плямы і прышчыкі накшталт крапіўніцы [3, с. 365], У вёсцы Зашчоб’е Рэчыцкага раёна пры “провадах” персанажа людзі выходзяць з двароў і далучаюцца да Русалкі, каб правесці яе з вёскі; Русалка ж абавязкова б’е прысутных “жгучаю крапівой па суставах, каб не балелі, па целе, каб не хварэлі " [149, с. 172].
КНІГІ ОНЛАЙН
