Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
сутыкнуўся з русалкай, жыцця ці смерці: русалка пытаецца падарожнага “Палын ці пятрушка?" Калі адказам будзе “Пятрушка!", русалка кідаецца на хлопца з крыкам “Ты ж мая душка! ” і, ласкочучы, забірае душу ў іншасвет (параўнайце пры гэтым выкарыстанне каранёў пятрушкі ў якасці сродка ад імпатэнцыі) [223, с. 112], Гл. таксама характэрную сюжэтыку адраджэння да новага жыцця заказытанага русалкай хлопца/ маладога мужчыны: заласкатаўшы чалавека, русалка нясе яго ў сваё падводнае жытло, дзе апошні ажывае і праз некаторы час робіцца мужам міфалагічнай істоты; агорнуты нечуванай раскошай, заласкатаны распачынае новае жыццё, незразумелае тым, хто жыве на зямлі; ён бывае абмежаваны толькі ў адным — не можа ні на імгненне пакінуць вадзянога царства [79, с. 203],
Міфапаэтыка заказытвання-смерці як пераможнай патэнцыі жыцця паказальная ў ініцыяльным матыве выпрабавання загадкамі (ва ўкраінскай русальнай песні русалка заласкатала дзяўчыну, якая не адгадала трох загадак:
Ой, біжйть, біжйть мала дівчйна, А за ею да русалочка: — Ты послухай мене, красна панночко, Загадаю тобі трй загадочкй, Якугадайеш — до батька пуіцу, Неугадайеш — до себе возьму... Панночка загадочек не вгадала, Русалочка панночку залоскотала” [79, с. 200]), а таксама ў жыццесцвярджальнай міфалогіцы смеху-пераходу — заласкатаная русалкай ахвяра памірае са смеху, са смехам (“А калі злучыцца, дак чалавекарусалкі і зашчакоцят. Потуль, каа, будуць шчакоціць, пакуль чалавек зайдзеццаужэ са смеху ” [163, с. 140]; калі русалкі не злюбяць чалавека, то могуць на русальным тыдні заласкатаць: “Каже, рогочэ чоловік, а не відно ж... ” [40, с. 379]).
Міфапаэтыка Эрасу і Танатасу ў вобразе тоеснай славянскай русалцы заходнееўрапейскай ундзіны рэалізавана ў сацыякультурна пераасэнсаванай ідэі адраджэння да жыцця праз каханне і нараджэнне дзіця: духі вады ўндзіны, — прыгожыя дзяўчаты з хвастамі, як у рыб, замест ног, якія ноччу выходзяць з вады, расчэсваюць свае доўгія валасы, жаласлівымі спевамі прычароўваюць падарожнікаў, зацягваюць іх у ваду і робяць сваімі палюбоўнікамі або забіваюць, — паводле павер’яў, могуць атрымаць бессмяротную чалавечую душу, пакахаўшы і нарадзіўшы дзіця на зямлі [92, с. 64—65].
У кантэксце міфасемантыкі боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае, адметная ў русальнай традыцыі парадыгматыка міфалагічнага комплексу Дземетры-Персефоны.
Апошняя яскрава выявілася найперш ва ўяўленнях пра мацярынстварусалкі [гл.: 186, с. 338; 181, с. 338—339]. У функцыянальным полі русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу тэма мацярынства можа трансляваць не толькі шлюбна-прадукавальны канцэпт жаночафертыльнай прадукавальнай патэнтыкі міфалагічнай істоты, але і характэрнае для міфалогікі боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае, падваенне персанажа. У абрадах “провадаў русалкі” з падвоеным яе персанажам (фіксуюцца ў Беларусі пераважна ва ўсходняй і паўночнаўсходняй частцы Гомельшчыны), дзе маска “жывой” русалкі дапаўняецца маскай яе дачкі-русалачкі або, акрамя дачкі, і чучалам, звяртае на сябе ўвагу абрадавая супрацьпастаўленасць сімволікі “старога” і “маладога”, “жывой” русалкі і “мёртвага” саламянага чучала. Так, у вёсцы Новыя Дзятлавічы Гомельскага павета, акрамя дзяўчыны-“русалкі”, — з самымі доўгімі валасамі, незвычайна вялізным вянком на галаве, у адной кашулі ці нават без яе, — выбіралі і маленькую дзяўчынку на ролю дачкі русалкі. У гэты ж час рабілі таксама чучала з саломы, падобнае да чалавека; калі ўсе вянкі надзеты і саламянае чучала падрыхтаванае, беглі ў поле з Русалкай наперадзе пад песню: “Правяду я русалачку да бору, а сама вярнуся дадому... ”; дабегшы да поля, ішлі па мяжы і, выбраўшы месца далёка ад вёскі і засеянага поля, раскладалі вялізнае вогнішча, кідалі ў яго чучала, спяваючы песні пра Івана Купалу. А калі яно дагарала, хлопцы і дзяўчаты скакалі цераз агонь, працягваючы гуляць са спевамі і скокамі [161, с. 26]. У вёсцы Акцябр Буда-Кашалёўскага раёна самай галоўнай Русалкай выбіраюць тую дзяўчыну, у якой доўгія валасы; тут жа выбіраюць і маленькую Русалачку; спяваюць песні і водзяць карагод; робяць і прыбіраюць ляльку — жаночае пудзіла, яе пачынаюць насіць, а затым скачуць вакол пудзіла; у канцы абраду пудзіла запальваюць, а пасля топяць у вадзе16. У вёсцы Усоха-Буда Добрушскага раёна “выбіралі не толькі русалку, але і дачку русалкі — маленькую дзевачку. Наражалі іху веткі клёна, падвязывалі поясам ” [149, с. 159].
Выступаючы ў якасці ілюстрацыі міфалагічных уяўленняў пра русалку, персанаж дачкі русалкі (“русалачка”) і рытуальнае чучала выразна акгуалізуюць у абрадзе пераходна-ўзнаўляльную семантыку вобраза. “У такім выглядзе, — піша Г.А.Барташэвіч, — абрад найбольш празры-
16 Фальклорны архіў Буда-Кашалеўскага РДК.
ста выяўляе сваю ўнутраную сутнасць як адзін з архаічных рытуалаў, якія проста ці ўскосна суадносяцца з міфам пра боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае. Русалка-чучала, зробленая з саломы (аджыўшай расліннасці), — сімвал таго, што павінна памерці, — спальваецца на агні. I тут жа русалка — жывая істота, увабраная ў буйную веснавую зеляніну, як сімвал росквіту прыроды, абяцанне адраджэння ўсяго існага. Магчыма, і дачка русалкі ў гэтым рытуале сімвалізуе вечны кругазварот у прыродзе, з’яўляючыся тым новым, што прыходзіць на змену таму, што аджыло” [20, с. 158]. Закідванне пры канцы абраду саламянага чучала русалкі ў маладое жыта, акрамя семантыкі кругазвароту ў прыродзе [20, с. 161], падразумявае і магіку ўрадлівасці, што можа быць суаднесена з архаічнымі ўяўленнямі пра русалку як духа ўрадлівасці жытняй нівы, “саламянага духа”. Параўнайце з заклінаннем будучага ўраджаю ў русальных-праводных песнях:
— Вам, русалачкі, вяночкі, А нам, маладым, сярпочкі. Вам, русалачкі, у зямпі спаць, А нам, маладым, жыта жаць [196, с. 147—148].
Парадыгматыка міфалагічнага комплексу Дземетры — Персефоны можа быць суаднесена з некаторымі матывамірусальных песень (“Пасеюярупгу”, “Пташка-канарэйка, падляційугору”) ісемантыкай прымеркаеанага дарусальніцы карагоду “Васілёк”. Пэўная абстрагаванасць у сучаснай рытуальнай практыцы русальніцы гэтых вербальна-акцыянальных тэкстаў, магчыма, сведчыць якраз аб архаічнасці іх зместу і міфалагізме.
Карагод “Васілёк” [35, с. 315], маючы шырокую позневеснавую прымеркаванасць, вельмі характарыстычны ў семантычным полі русальніцы. На Гомельшчыне падчас “провадаў русалкі” ён тройчы выконваўся на ўзгорку па дарозе да жыта [164, с. 206], Прысутнасць пры гэтым саламянай русалкі-чучала — маскі аніматычна-анімістычнага вегетацыйнага духа збажыны — яскрава акгуалізуе найперш карагодны матыў “колавароту жыцця якузнаўлення расліннасці”. Васілёк — метафара расліны (“бярозавы мой цвяточак”, у варыянце: “Ты мой баравы цвяточак", “Бела-розавы й цвяточак’’) — у сваім існенні на працягу сюжэтнага поля карагоду праходзіць па сутнасці праз усе ныклы колавароту жыцця расліннасці, смерці і адраджэння яе, а менавіта: садзіцца (“Часам цябе я садзйіа”), развіваецца (“Другім часам палівала”), адмірае (“Трэцім часам сарывала”) і ўзнаўляецца ў новым кодзе жыцця пасля смерці — з’яўляецца ў гурце людзей, у карагодзе:
Сарву цвяток, саўю вянок, Звіўшы вянок, пайдуў танок.
У танку васілёк-расліна метамарфізуецца ў хлопца:
А ў том танку мой нялюбы, Мой нялюбы ў кобзу йграе... А ў том танку да мой мілы, Мой мілы ў кобзу йграе...
Вобраз Васілька ў кантэксце земляробча-каляндарнай міфалогікі русалкі можа быць, наогул, суаднесены з мужчынскай іпастассю боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае (параўнайце з павер’ямі пра тое, што русалкамі становяцца не толькі дзяўчаты, але і хлопцы, мужчыны). Сюжэтыка карагоду актуалізуе ў вобразе, акрамя таго, і матыў “жаніха з іншасвету”, які так характэрны для міфалагічнага комплексу Персефоны. Гераіня карагоду відавочна пастаўлена ў абставіны шлюбнага выбару, павінна дабраць сабе пару, пры гэтым “нялюбы” і набывае яскравыя абрысы мерцвяка, прымусовага “жаніха з іншасвету”:
Яго вочкі заплюснулісь, Заплюснулісь, заплюснулісь. Яго ножкі падламілісь, Падламілісь, падламілісь. Яго ручкі апусцілісь, Апусцілісь, апусцілісь.
У варыянце:
Ён на мяне, мой нялюбы, паглядае,
На мне вянок павядае;
А ў тым танку мой нялюбы, мой нялюбы, Мой нялюбы-сінягубы.
Сінягубы ў гуслі грае, у гуслі грае [24, с. 102].
Матыў нялюбага жаніха з іншасвету параўнайце ў русальных песнях з вобразам тагасветнага (з “гары-сасны”) “нялюбага творца”: у вёсцы Кажушкі Хойніцкага раёна, каб задобрыць русалку, у другую нядзелю пасля Тройцы святочна апранутыя жанчыны збіраліся на краі сяла, палілі вогнішча, вадзілі карагод і спявалі песню:
Благаславі, Божа, благаславі, Божа, Песенку запеці на новае лета.
Па гары хаджу ды ў сяло гляджу.
А на гары сасна, усяму міру ясна.
А на гары той жа мой нялюбы творац,
Мой нялюбы творац ды з Богам гаворыць.
— I скінь яго, Божа, із сасны да долу.
Із сасны дадолу ды аб пень галавою [149, с. 157],
Улучанай у канцэпт смерці-адраджэння, узнаўлення расліннасці ў песні ‘ТІасею я руту” [35, с. 387—388] выступае ўласна расліна — рута:
Пасею я руту, Руту за ракою, Пасаджу дзярэўка За морам блізенька; Мая рута ўзыйшла, Зеллечкам парасла; Час руту палоці, Вярхі пазжынаці; Пара пазжынаці, У вяночак віці...
Матыў “жаніха з іншасвету” рэалізуецца праз ускладненне сімволікі вылоўлівання хлопцамі дзявочьгх вянкоў, пушчаных на ваду, матывам смерці хлопца, які абяцаўся “вяночак паняці
Як ступіў нагою — Па пояс вадою.
Як ступіў другою — На дно галавою.
Ой ты, мой Дунаю,
Ой ты, ціхесенькі, Прападае хлопец, Хлопец маладзенькі.
У песенным сюжэце русальніцы “Пташка-канарэйка, падляці й у ropy” сітуацыя “жаніха з іншасвету” атрымлівае працяг у характэрным для міфалагічнага комплексу Персефоны матыве “шлюбу ў іншасвеце”. “Пташка-канарэйка” (у варыянце: “раненькая пташка”, “залётная пташка”, “яравая пчолка”) [35, с. 534—535; 196, с. 149; 164, с. 191—192], якая выступае ў якасці медыятара паміж “гэтым” і “тым” светам ( “Залётная пташка, // Ты ляці да мора... ”), уступаючы ў кантакт з сіламі іншасвету ( “Папытайся ў Бога, // Да й што Бог гавора... ”), становіцца сведкай шлюбу Богавага/Пятрова сына з Іллёвай дачкой: "А й Бог сына жэне, // Ілля дачку ‘ддае”, “Ай, Пятро сынажэня... ”[149,с. 166—167]. 3 кантэксту песні відавочна, што Іллёва дачка (параўнайце вышэй: паводле павер’я, русалка — “ад Іллі ” і пойдзе “да Іллі ”), істота “гэтасветная”, пад прымусам уступае ў шлюб з Богавым/Пятровым сынам:
КНІГІ ОНЛАЙН
