Сацыяльна-бытавыя казкі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 520с.
Мінск 1976
Трэба шукаць рады, чы не знайду гдзе вяроўкі». Хадзіў-хадзіў, шукаў-шукаў, нігдзе нічога не найшоў, толькі дзве асміне ячнай мякіны да тры шаснасткі пшанічных атрубей. Звіў я з ячнай мякіны адну вяроўку, з пшанічных атрубей другую, звязаў, зачапіў за неба адзін канец, другі спусціў на зямлю і давай па гэтай вяроўцы спушчацца. Спушчаюся, спушчаюся. аж бачу — ужо за самы канец вяроўкі дзяржуся, а да зямлі страх як далёка. Дастаў я з кішэні нож складаны: надрэжу канец вяроўкі да надтачу, адрэжу да надтачу. I быў бы я да самай зямлі спусціўся, але вяроўка парвалася, бо адзін вузел быў нямоцна завязаны, і паляцеў я ўніз. Лячу, лячу, і бухнуў у балота ды схаваўся з ушамі і з галавою, толькі чупрынка навярху засталася.
А той дзед слухае, злуе, носам круціць, але ні разу не кажа: «Лжэш!»
— Доўга-доўга сядзеў я ў гэтым балоце. Чайка на маёй чупрыне гняздо звіла, дзетак вывела. Мінула лета, настала восень, а я ўсё сяджу ў балоце. Аж ось раз вечарам выскачыў з лесу воўк, за чайкаю пагнаўся. Я як ўхаплю яго за хвост — так ён мяне з балота і выцягнуў. Я глянуў на свет божы і мне так весела зрабілася, як бы другі раз на свет нарадзіўся, толькі вельмі мне да людзей захацелася. Іду і ўсё думаю, як бы мне бог якога чалавека паслаў. Аж тут раптам як схапілася шурабура страшэнная, і бачу я, як твой, дзеду, бацька без пояса, без пужкі, без шапкі свінней з пашы дадому гоніць. Я над ім злітаваўся і даў яму пужку і той калпак дыямантовы, што ў бога ўкраў на небе.
Дурань яшчэ не дакончыў, а той дзед не выцярпеў і кажа: — Лжэш! Як сабака брэшаш! Мой дзед ніколі свінней не пасвіў!
Так дурань:
— А то ж ты, дзедку, сказаў: «Лжэш!»
Ды ўхапіў яго за чупрыну, здзёр палосу ад пяты да носа, нацёр соллю, узяў агню і вярнуўся да братоў.
198. ЯК БРАТЫ СПЯКЛІ ЗАЙЦА
Быў сабе дзед і баба і мелі яны сабе тры сыны: старшы сляпы, сярэдні крывы і найменшы голы. Пайшлі яны сабе на паляванне: старшы ўгледзеў зайца, сярэдні злавіў, а наймен-
шаму далі за пазуху схаваць. Ішлі яны, ішлі, ажно вайшлі оступу — такую вялікую пушчу, што толькі неба і зямлю відна... Захацелася ім есці... Думаюць сабе: «Каб дзе дастаць агню — спяклі б зайца і з’елі».
Сталі шукаць агню, не забачылі; палез сярэдні — нічога не забачыў, як палез найстарэйшы, бачыць: вунь пад ёлкай сядзіць дзед і між нагамі агонь кладзе. Пайшоў старэйшы да дзеда:
■— Памагай бог, дзедку!
— Бывай здароў, сынку!
— Дай, дзедку, агню!
— А скажы, сынку, казку і прыказку — то дам агню.
— He ўмею.
— Як вунь тое сказаў, што не ўмею.
Тагды дзед узяў яго, адраў яму шкуру ад пят да галавы, насыпаў ячменю паловаю, зноў насунуў шкуру і пусціў.
Пайшоў сярэдні.
— Памагай бог, дзедку!
— Бывай здароў, сынку!
— Дай, дзедку, агню!
— Кажы, сынку, казку і прыказку, то дам агню!
— He ўмею!
— He ўмееш?
Тады ён і яму злупіў шкуру з пят да галавы, насыпаў ячменнаю паловаю, завярнуў шкуру назад і пусціў... Пайшоў найменшы...
— Памагай бог, дзедку!
— Бывай здароў, сынку!
— Дай дзедку, агню!
— Скажы, сынку, казку і прыказку, то дам агню!
— Добра, дзедку, я табе скажу і казку і прыказку, але як ты, дзедку, скажаш, што я брашу, то я табе, дзедку, зраблю тое, што ты зрабіў маім братам!
— Добра, сынку, кажы!..
•—■ Ото ж я іду да цябе, дзедку! Праўда, дзедку?
— Праўда, сынку!
— Іду, іду і чую, што штось бяжыць і гудзе... Праўда, дзедку?
— Праўда, сынку!
— Калі я аглянуўся,— бачу, што чмель з мядзвядзём вайну вядзе... Праўда, дзедку?
— Праўда, сынку!
— Думаю сабе, што чмель заб’е мядзведзя — будзе шуба, мядзведзь чмяля — будзе мёд... Праўда, дзедку?
— Праўда, сынку!
— Калі я тое думаў, гляджу—рака мёду стала... Праўда, дзедку?
— Праўда, сынку!
— Ем я той мёд, ем, а ён усё мне па пальцах цячэ, усё мне па пальцах цячэ. Тагды я згадаў, што ў хаце на вакне ножычак ляжыць, ось такі кулайчык. Пабег я дахаты, узяў той кулайчык, зрэзаў сабе чэрап з галавы і стаў ім мёд чэрпаць і есці.
Ем я яго, ем, а над галавою ў мяне штось шуміць... дзіўлюся, а на маім мазгу хмара мух насела... Ударыў я іх кулаком, аж яны разляцеліся... Пакуль адмываў я сваю руку, дзіўлюся. ажно мой чэрап пасяруд ракі плыве. Кінуў я на яго лутком — не дакінуў. Як жа кінуў потым, чым лыка дзяруць,— дакінуў. Узяў я свой чэрап, прымацаваў яго, глядзь, дзедку, як моцна сядзіць.
Еў я мёд, еў, а восачак усё сабіраю, усё сабіраю... Думаю сабе, штоб з таго восачку зрабіць? Выляпіў я з таго восачку кабылчыну, сеў і еду. Еду сабе, еду і чую, што ў дупле печаныя дзятлы пішчаць... Дуг»іаю сабе, каб улезці ў дупло і з’есці тыя дзятлы. Лезу я ў тое дупло галавою — не ўлез... Лезу рукою — не ўлез, нагою — не ўлез, як кінуўся ўсім целам — улез.
Паеў я тыя дзятлы. Лезу назад галавою — не вылез, рукою — не вылез, нагою — не вылез, кінуўся ўсім целам — не вылез. Тагды я згануў, што ў хаце за лаваю сякерчына стрычыць. Пабег я дахаты, узяў тую сякерчынку, вырубаў у дубе дзірку і вылез.
Сеў я на кабылчынку, еду я сабе, а сякерчынку за пояс заткнуў. Еду я сабе, еду, а сякерчынка як цюк, так цюк, як пюк, так цюк... Кабылчанка мая прыастанаўляецца. Калі я аглянуўся, бачу, што я напераду еду, а зад пасёкся... Тады я пабег за задам, прыставіў да пераду, збіў вярбовым калком і еду. Еду я, еду, а кабылчынка мая і стала... Калі я аглянуўся — бачу, што з таго калка вырасла вярба аж да самага неба... Стаў я лезці па той вярбе і далез аж да самага неба...
— Што ж ты там, сынку, бачыў?
-—• А ўсё, дзедку, бачыў. Матка Боска панчошку робіць. Пан Езус спіць... і ўсіх, каго на сім свеце знаў,— усіх бачыў.
— А маёга ж, сынку, бацьку бачыў?
— Бачыў. Твой, дзедку, бацька на маём ездзіць.
— А што, сынку, бач, мой на тваім, сынку!
— Так, дзедку, але як мой спаткнецца, то твой, дзедку, ...носам ваткнецца... Праўда, дзедка?
— Брэшаш, сынку!
Калі ён сказаў: «Брэшаш, сынку»,— тагды голы злупіў з дзеда шкуру з пят да галавы, як ён зрабіў з яго братам, пасыпаў ячменнаю мякінаю узяў агню, прыйшоў да братоў, спяклі зайца і з’елі.
I я там быў, мёд, віно піў, па барадзе і ў вусах цякло, нічога ў рот не папала.
199. БРАХНЯ
Быў адзін такі пан, што штоб яму ніхто ні казаў, та ён усё кажа, што праўда, так. Хто яму ні хлусіў, ніхто не можа так схлусіць, каб ён не сказаў, што гэта няпраўда. Вельмі любіў той пан слухаць казкі. Хлусіць яму хто якую байку, а ён усё за кожным словам кажа: «Праўда, так». От захацелася таму пану пачуць такую казку, каб сказаць, што гэта няпраўда, але ніхто не можа прыдумаць такое казкі. Абяцаў той пан даць жменю золата таму, хто скажа такую казку, каб пан не паверыў. Нашоўся адзін п’янчужка. Звалі яго Ахрэмам. Ен свайго хаджайства не меў, бо быў вельмі вялікі гультай і п яніца. Пайшоў Ахрэм к пану казаць казкі. Доўга казаў Ахрэм пану ўсялякія байкі, а пан усё кажа: «Праўда, так». Кажа Ахрэм:
— От іду я да іду па вадзе, а рака шырокая, што і берагоў не бачно, але ось выскачыў з вады мядзведзь, задраў кверху хвост да ка мне. Што тут рабіць! Перш я схаваўся ў бабравіну, але не мог там усядзець, бо хтось наклаў на дне ракі агню і нарабіў такога куродыму, што дым вочы выядае, нават рыба пачала пырхаць да чмыхаць носам. Вылез гэта я з бабравіны, а мядзведзь ка мне... От я сунуў яму руку ў горла. Ен туды-сюды — толькі хвастом круціць. Засунуў гэта я руку далей і ўхапіўся за хвост. От як убраў я за хвост, закруціў яго на руку да як упёрся, дык і вывернуў мядзведзя трыбухамі наверх. Толькі раве мядзведзь, а кусацца не можа, бо зубы тарчаць ва ўсе стораны.
— Праўда, так,— кажа пан.
— Пайшоў я далей, аж бачу: уссела на пчалу дванаццаць мядзведзей. Я бегці ды бегці, ратаваць пчалу. Бег ад ранку
да самага змроку. Тым часам мядзведзі з’елі пчалу, толькі костачкі засталіся. Прыставіў гэта я пчаліныя косці к хмарцэ да й палез на неба. Узлез на неба, пабачыўся з бацькам сваім да з дзедам. Падпаілі яны мяне трохі і не магу я найці астрогі, каб злесці з неба. От убачыў я кучу мякіны. Давай гэта я з мякіны віць вяроўку. Звіў вяроўку, прывязаў яе за неба і спускаюся ўніз. От ляціць матыль. Як махне ён крылом, вяроўка і парвалася, а я паляцеў уніз да й упаў у пекла.
—Праўда, так,— кажа пан.
— Зірнуў я ў пекла, аж чэрці на панскім бацьку смалу возяць да гадамі падганяюць.
—■ Хлусіш, галган! — крыкнуў пан.— He можа таго быць. — А калі, пан, не верыш, дык паглядзі сам,— кажа Ахрэм. Заплаціў гэта пан Ахрэму жменю золата да й годзе казкі слухаць.
200. HE ЛЮБА — HE СЛУХАЙ
Адзін пан дужа любіў слухаць казкі. Раз і прызваў ён мужыка гаварыць казкі. I кажа яму пан:
— Вот талерка золата; калі скажаш ты мне такую казку, каб не было ў ёй ні слова праўды, каб я сказаў на цябе: лжэш, дык тагды аддам табе гэту талерку з золатам.
I пачаў мужык:
— Чаго, паночак, на свеце не бывае. Вось са мной раз такая прыгода злучылася. Было гэта, як я яшчэ не радзіўся. Наняўся я ў аднаго гаспадара пчол пасціць — пяцьдзесят роеў пчол. Кажны раз трэба было іх абсчытаць і выпусціць за пажыўнасцю; вернуцца — трэба зноў пералічыць іх, выдаіць і ў вулля пазаганяць.
— Свет вялік, можа быць, праўда,— кажа пан.
Глянуў мужык на золата і гаворыць далей:
— Раз ранкам выпусціў я пчол на пасту. Вярнуліся яны дамоў— дванаццаці пчол няма. Што тут рабіць? Можа, дзе ў балоце завязлі... Кінуўся я іх шукаць.
Як ісці — дак ісці... аж бачу — адзінаццаць пчол ляцяць — акрываўленыя, параненыя, а дванаццатай і няма. Будзе бяда!.. Я ісці далей. Бачу — за ракой стада ваўкоў апанавалі маю пчалу і душаць; яна адбіваецца, не паддаецца ім. Я ну бегчы шпарчэй на помач.
Прыбег к рацэ — перавозу няма. А бачу, што яшчэ часінку і ваўкі яе разарвуць. Я гэта схваціў сам сябе за чупрыну, размахаў, размахаў,— як штурхнуў, так і перакінуўся на той бок ракі.
— Можа быць,— кажа пан.
— Але з разгону як гопнуў я аб зямлю, дык па пояс і ўвяз. Я і туды, я і сюды — не вылезці. Без рыдля нічога не зробіш, думаю сабе. Я гэта кінуўся, як мага дадому, схапіў рыдзель ды і назад, адкапаў сябе, тагды кінуўся к пчале на помач.
— Свет вялік, можа быць, і праўда,-— кажа пан.
— Прыбег гэта я к пчале, адагнаў ваўкоў, бачу што ёй ужо не жыць: па баках баўтаецца мяса як шматця, а крыві, крыві!.. Я гэта, не доўга думаючы, шась яе нажом па горлу і прырэзаў, потым абяліў яе і прывёз мяса дадому: дванаццаць кадзей мяса наклаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
