КНІГІ ОНЛАЙН

Сацыяльна-бытавыя казкі

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 520с.

Мінск 1976

162.52 МБ

Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 380—381, № 28; Г о с no­fl а р е в, стар. 501—502, № 54; Рус. вар.— 26 (П р о п п, стар. 484; Нмк н ф о р о в, № 15; Молдавскнй, Бахтнн, стар. 35—37). Укр. вар.: Чубннсквй, II, № 98; Етногр. зб., VI, № 287—289; VIII. № 98; Гн ря к, II, 1966, № 68. Польск.— 11 (Krzyz., I, стар. 278—279).
5.	Пётр загадыіць сваім секаторам, як неба высока і як зямля глыбока.
Мужык Пятру расказваець, куда ён зарабатак дзяваець: якія дзеньгі за доўг плаціць, якія ў доўг аддаець, якія на вецер пушчаець
АА 922 (Бесклапотны манастыр) + *921 I (AT 921 А. Куды трацяцца грошы). Добровольскнй, I, стар. 380—381, № 23. Зап. У. М. Дабравольскі ў 1870—1880-х гадах у заходняй частцы Смаленскай губ.
Пра сюжэт тыпу 922 гл. у каментарыі да папярэдняга тэксту. Гісторыя казак тыпу AT 921 А пачынаецца з сярэдневяковых лацінскіх дыялогаў паміж Саламонам Мудрым і Марольфам, звязана з лубачнымі кнігамі. Першая ўсходнеславянская публікац'ыя у «Пнсьмовннке» М. Курганава (1769). Бел. вар.: Federowski, III, стар. 60, № 118. Рус. вар.— 13. (П р о п п, стар. 484; Ннкяфоров, № 7). Укр. вар.: Кулнш, Предання, стар. 88—89; К о 1 b е r g, 1888, IV, № 76. Польск.— 7 (Krzyz., I, стар. 280).
6.	Два браты
АА 875 (Мудрая дзяўчына). Романов, III, стар. 390—399, № 12. Зап. Е. Раманаў у 1870—1880-х гадах у с. Нісімкавічы Рагачоўскага п. Магілёўскай губ.
Сюжэт вельмі папулярны. Яго літаратурная гісторыя і гісторыя вуснага распаўсюджання асветлены ў манаграфіях: Jean de Vries. Die Marchen von klugen Ratseloserung (FFC, N 73). Helsinki, 1928; A. W es­se 1 s k i. Die Knabenkonig und das kluge Madchen. Prag, 1929.
Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 245—257, № 31; Ш e й н, II, стар. 197—199, N° 92; Federowski, III, стар. 59—60, № 117; стар. 152, № 270; К I і с h, стар. 21—22, № 14; стар. 111 —114, № 2; Weryka, стар. 66—71, № 20; Г осподарев, стар. 396—400, № 30; стар. 426— 427, № 37; параўн. Добровольскнй, I, стар. 572, № 14 (Пётр і Фяўронія — фрагмент). Рус. вар.— 26 (П р о п п, стар. 482; Королькова, 1969, стар. 285—287). Укр. вар.— да 15 (гл. бібліяграфічныя ўказанні да III тома казак Афанасьева (1940), стар. 242; дадаткова: Л і н т у р, С ат н р а, стар. 237—241; «Дідо-всевідо», стар. 208—212). Польск.— 23 (Krzyz., I, стар. 267—268). Гэты варыянт сюжэта і варыянт са зборніка Шэйна вылучаюцца вострай сацыяльнай накіраванасцю — антыкулацкай і антыпамешчыцкай (мудрая дзяўчына процістаіць пану-самадуру).
7.	Пра дзярэўню і крэсцьян
АА 875. АІМЭФ, ф. 8, воп. 1, спр. 8, л. 1. Зап. М. Грынблат у 1946 г. у в. Доўгае Старобінскага р-на Бабруйскай (цяпер Мінскай) вобл. ад Яўхіма Дзям’янавіча Жыліча, 73 г.
Пра казкі гэтага тыпу гл. у каментарыі да папярэдняга тэксту, там жа адзначаны варыянты. Казка Жыліча адрозніваецца ад казкі «Два братьг> радам эпізодаў. Эпізоды «Хто ажарабіўся — кол ці кабыла» і «Вазьмі, што табе люба і міла» з’яўляюцца традыцыйнымі для ўсходнеславянскіх казак тыпу 875. Апошні эпізод вядомы па старажытнарускай «Повестн о Петре н Февроннн» (XV—XVI стст.), якая мае фальклорную аснову.
8.	Мужык і кроль
АА—. AT—. Паводле Паказальніка Кржыжаноўскага № 1660. Fe­der owski, III, стар. 59, № 116. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Кавалёўцы Ваўкавыскага п. Гродзенскай губ. ад Льяша Шавеля.
Гэты казачны сюжэт знайшоў адлюстраванне ў гістарычнай аповесці польскага пісьменніка К. Глінскага «Mqz Krwawy» (Warszawa, 1914). Бел. вар. не адзначаны. Польск.— 6 (Krzyz., II, стар. 120).
9.	Янка-войт
АА—. AT 911* («Пану верна не служы...»). Р о м а н о в, III, стар. 388—389, № 11. Зап. Дземяшкевіч у 1870—1880-х гадах у в. Барок Сенненскага п. Магілёўскай губ.
Казкі гэтага тыпу адзначаны толькі ў беларускім, украінскім і польскім фальклорным матэрыяле. Бел. вар.: Ш е й н, II, стар. 241—242, № 113. Укр. вар.: Чубннскнй, II, стар. 530—537, № 25—28; Драгом а н о в, стар. 125; Грннченко. Нз уст народа, стар. 215—217; Л е вч е н к о, стар. 174—178, № 242—243. Польск.— 3 (Krzyz., I, стар. 275).
10.	Дурань, дурань, а разумным стаў
АА 851 (Неразгаданыя загадкі). F е d е r о w s k і, III, стар. 106—107, № 194. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Дрыга Сакольскага п. Гродзенскай губ. ад Яна Дзежкі.
Гісторыя сюжэта пра царэўну, якая хацела выйсці замуж толькі за таго, хто загадае загадку, якую яна не здолее адгадаць, звязана з радам выдатных твораў сусветнай літаратуры: паэмай Нізамі «Сем прыгажунь», п'есай К. Гоццы «Прынцэса Турандот» і яе перапрацоўкай Ф. Шылера. Ва ўсіх усходнеславянскіх казках гэтага тыпу, як і ў казцы Я. Дзежкі, герой (дурань або царэвіч, пастух) намякае загадкамі, што па дарозе загінуў яго конь, з’еўшы атручаны хлеб, затым атруціліся гэтым жа хлебам крумкачы, а іх мясам атруціліся разбойнікі. Бел. вар. не адзначаны. Рус. вар.— 14 (Пропп, стар. 489). Укр. вар.— 6 (пяць указаны ў каментарыях да III тома казак Афанасьева (1940), стар. 421); дадаткова: Ск. Верховнны, стар. 108—110. Польск.— 12 (Krzyz., I, стар. 264—265).
Дашчкі — дошкі.
Йатруты — атручаны.
11.	Цана лусты хлеба
АА—. AT—. Друк. з газеты «Шлях Ільіча» (Слуцк, 7 снежня 1969 г.). Зап. вучань 9 класа Слуцкай завочнай СШ С. Бухалаў у 1969 г. у в. Арыжня Слуцкага р-на Мінскай вобл. ад Зінаіды Бухалавай.
12.	Стары бацька
АА 981* = AT 981 (Чаму перасталі забіваць старых). С е р ж п утовскнй, стар. 18—19, № 8. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах у с. Вялікі Рожын Слуцкага п. Мінскай губ. (цяпер Салігорскі р-н Мінскай вобл.) ад стогадовага дзеда Рэдкага. Пра гэтага казачніка гл. у прадмове да зборніка А. Сержпутоўскага «Сказкн н рассказы белорусовполешуков» (1911) і ў манаграфіі Л. Барага «Беларуская казка». Мінск, 1969, стар. 51—55 і інш. Гл. таксама тэксты 80, 146, 190, 191, 193, запісаныя ад Рэдкага.
Як мяркуе Ф. Паўдлер, аўтар манаграфіі «Die Volkserzahlung von der Abschaffung der Altentottung» (FFC, N 21. Helsinki, 1937), казкі гэтага тыпу маюць старажытнагрэчаскае паходжанне. Фрагмент гэтага сюжэта вядомы з егіпецкага папіруса, які датуецца 420 г. да н. э. Літаратурная гісторыя такіх казак звязана з радам папулярных твораў са сярэдневяковых зборнікаў: «Dolopotos», «Schimph und Ernst», «Gesta Romanorum» i інш. У Паказальніку AT ёсць спасылкі на рускі, сербахарвацкі, літоўскі, шведскі, італьянскі, турэцкі і кітайскі фальклорны матэрыял. Бел. вар.: Р о м ан о в, IV, стар. 180—183, № 30—33; Добровольскнй, I, стар. 236; Fed erowski, II, стар. 126—127, № 86; стар. 211—212, № 196, 197. Рус. вар.: Ончуков, № 186; Королькова, 1969, стар. 288—289. Укр. вар.: Грннченко, II, № 115; М а н ж у р а, стар. 143; Л е в ч е нк о, № 289; «Кневская старнна», 1885, VI, стар. 354—356; «Жнвая старнна», 1908, XVII, вып. 2, стар. 157; Польск.— 5 (Krzyz., I, стар. 299).
13.	За старою галавою, як за пнём
A A—. AT—. Далучаюцца да сюжэтнага тыпу 981. Federowski, III, стар. 28—29, № 68а. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Крэслы Слонімскага п. Гродзенскай губ. ад селяніна Аляксандра Лашкевіча. Ад яго ж запісан тэкст 157.
Вар. не адзначаны.
14.	Скамарох і пан
АА—.AT—.Гэты тэкст у жанравых адносінах займае прамежкавае становішча паміж вусным расказам-быллю і казкай. АІМЭФ, ф. 9, воп. 3, спр. 13, ч. IV, л. 628. Зап. С. Сахараў у 1940 г. у в. Стырблі Каплаўскай вол. (Латвіі) ад селяніна Пятра Касінскага. Ад яго ж запісаны тэксты 3, 15.
15.	Сцямлівы селянін і цар
АА 1610 (Дзяльба падарункаў і пабоеў) + *1637 ( = АТ 1557. «Перадай далей!»). Канец «Селянін адказвае на пытанне, колькі цар каштуе» нагадвае казкі тыпу 922 (Бесклапотны манастыр). АІМЭФ, ф. 9, воп. 3,
спр. 13, ч. IV, л. 632. Зап. С. Сахараў у 1940 г. у в. Стырблі Каплаўскай вол. (Латвія) ад Пятра Касінскага, 44 г. Ад яго ж запісаны тэксты 3, 14.
Гісторыя сюжэта аб дзяльбе ўзнагароды звязана з літаратурнымі помнікамі старажытнага ўсходу і еўрапейскімі апавядальнымі зборнікамі XIV—• XVII стст. (Масудн «Тысяча н одна ночь», «Трнста новелл Ф. Сакеттн», № 195, Г. Бебеля «Фацецнн», № 56, й. Паулн «Schimph und Ernst», № 613, польскія фацэцыі, адзначаныя ў Паказальніку Кржыжаноўскага). У казцы П. Касінскага селянін, які атрымаў ад цара за свой падарунак тры аплявухі, дае адну аплявуху камердынеру, другую прыдзверніку і трэцюю вартаўніку, якім раней паабяцаў палавіну царскай узнагароды. Нярэдка ж у казках тыпу 1610 мужык, які абяцаў палавіну ўзнагароды генералу, дзеліць з ім палавіну розгаў ці аддае генералу і сваю палавіну, калі той атрымаў першую палавіну (гл. тэксты 16, 17). Бел. вар.: Ш е й н, II, стар. 200—203, № 93, 94; F ederowski, III, стар. 231, № 461; G 1 і n s k і, IV, № 11; Сержпутовскнй, стар. 71—72, № 38. Рус. вар.— 3 (П р о п п, стар. 395). Укр. вар.— 12 (тэксты дадаткова да ўказанняў Больтэ-Поліўкі ўлічаны ў каментарыях да III тома казак Афанасьева (1940, стар. 471); гл. таксама: Л і н т у р, Сатнра, стар. 27—29). Польск.— 10 (К r z у z., II, стар. 101—102).
Арэал распаўсюджання сюжэта «Перадай далей» абмежаваны еўрапгйскімі краінамі. У апублікаваным усходнеславянскім фальклорным матэрыяле адзначаны толькі два тэксты: Господарев, стар. 376—395, № 29; С м н р н о в, № 199. У казцы Касінскага селянін перад тым, як вярнуць аплявуху генералу, расказвае прытчу. У іншых варыянтах знаходлівы герой абыходзіцца без прытчы: прыдворныя, каб падвесці яго пад пакаранне, садзяць селяніна за абедам побач з царом і пачынаюць даваць аплявухі адзін аднаму са словамі: «перадай далейі»; чарга даходзіць да мужыка (салдата або блазна), які павінен ударыць цара, але ён адразу вяртае аплявуху суседу — генералу са словамі: «атрымлівай назад!».
Пытанне «колькі я каштую» цар задае ў абсалютнай большасці апублікаваных казак тыпу 922 і атрымлівае адказ — «дваццаць дзевяць рублёў» (таму што Хрыстос быў прададзены Іудам за трыццаць срэбранікаў, а цар зямны каштуе танней за цара нябеснага) — параўн. тэкст 4.
16.	Мужык і цар
АА 1610. Ш е й н, II, стар. 200—203, № 94. Загт. настаўнікам народнага вучылішча Н. Нікалаевічам у XIX ст. у в. Святошыцы Горацкага п. Магілёўскай губ.
Гл. каментарый да тэксту 15.
До — досыць, хопіць.
Пашэндзеў — паглядзеў.
17.	Пра царскага генерала і мужыка
АА 1610. АІМЭФ, ф. 13, воп. 3, спр. 19, сш. 18, л. 1. Зап. С. Эрліх у 1946 г., ад каго і дзе запісана не адзначана.