Сацыяльна-бытавыя казкі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 520с.
Мінск 1976
Сюжэтныя тыпы 1740 і 1737 часцей за ўсё сустракаюцца ў спалучэнні адзін з другім. Пра тып 1740 гл. у каментарыі да тэксту 27.
Да тыпу 1737. Старадаўні літаратурны тэкст у зборніку Страпаролы «Прыемныя ночы» (пач. XVI ст.). У Паказальніку AT улічаны казкі, эа-
пісаныя ў розныХ геаграфічных раёнах Еўропы, Азіі і Амерыкі. Бел. вар. аданачаны ў каментарыі да тэксту 15. Рус. вар.— 6 (Пропп, стар. 493; Б а р а г, № 12). Укр. вар. дадаткова да Паказальніка Больтв-ГІоліўкі ўлі чаны ў каментарыях да III тома казак Афанасьева (1940, стар. 443); гл. таксама Казкн Буковннп, 1969, стар. 33—35. Польск.— няма.
Каэка «Міхей-кравец і Марцін-шавец» мае цэльную, хоць і складаную кдмпазіцыю і адрозніваецца дынамічнаспю сюжэта.
28. Як і з дурня часам разумны
АА *1525 1 (=АТ 1525 К*. Каыу павінен дастацца залаты кубак). F е deiowski, III, стар. 98—100, № 189. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Вішневічы Ваўкавыскага п. Гродзенскай губ. ад Езуба Сма ляра.
Вар. гэтага сюжвтнага тыпу паэваны ў каментарыі да тэксту 26. У большасці ўсходнеславянскіх варыянтаў двое крадуць у пана футра, а не кубак.
Псы шчэкаё— сабакі брэшуць.
Маказын — склад.
Баяжу, а повсдз мі байка, бо цось спаць не люгэ — Казачнік, раскажы мне казку, бо штосьці спаць не хочацца.
Яко я юж пану опове.м байкэ? — Якую ж я пану раскажу каэку?
29. У якім небе пан быў
АА *1525 II (= A 1 1525* = 1525. Двое крадуць, а іх таварыш у гэты час гаворыць з тым, каго абкрадаюць) + 1740 (Свечкі на спінах у ракаў) + 1737 (Пан у мяшку паднімаецца на неба). F е d е r о w s k і, III, стар. 137—138, № 249. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Дрыга Сакольскага п. Гродзенскай губ. ад Паўла Дзежкі.
Да тыпу AT 1525*. У Паказальніку AT улічаны толькі рускія, літоўскія, эстонскія, сербскахарвацкія і індыйскія фальклорныя тэксты. Бел. вар.: Романов, III, стар. 427, Ne 23; Federowski, стар. 133—135, № 239—241; Господарев, стар. 539—540, № 69. Рус. вар.— 7 (Пропп, стар. 492). Укр. вар.— 12 (дадаткова да 11 тэкстаў, указаных у каментарыях да III тома казак Афанасьева (1940), трэба ўлічыць украінскі тэкст, апублікаваны ў кнізе: В. Шнмановскнй. Звуковые н формальные особенмостн говоров Холмской Русн. Варшава, 1897).
Аб сюжэтных тыпах 1740 і 1737 гл'. у каментарыях да тэкстаў 26, 27. Там жа адзначаны варыянты. Часцей за ўсё ў казках гэтага тыпу высмейваейпа non.
Баяжу, а обач, цо так псы шчэкаё — Баяру, паглядзі, што гэта так сабакі скуголяць.
Распэндза — раскідвае.
Цо — што.
Но, веш no, даруе тобе, тылё жэбы ты тамтэму пану зробіл фііля — Але, ведаеш што, дарую табе, толькі каб ты накпіў з таго пана.
Хцв — хоча.
Hex — няхай.
30. Крадзеным, як той кажа. не пасыцеега
АА—.AT—.Federowski, III, стар. 33—34, № 77. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Кукелкі Ваўкавыскага п. Гродзенскай губ. ад Пранціся Сідаркевіча.
Уступны эпізод (Бацька выпрабоўвае здольнасці сваіх сыноў) нагадвае казкі тыпу 1525, але гэта па сутнасці не казка, а прытча. Варыянты не адзначаны.
Што-коляк — што-небудзь.
Бало — бывала.
31. Як разумны мужык гусь дзяліў
АА *1580 = AT 1533. АІМЭФ. ф. 13, воп. 10. спр. 40, сш. 35. Зап. О. Трафімчык у 1953 г. у в. Шчорсы Любчанскага (цяпер Навагрудскага) р-на Гродзенскай вобл.
Гісторыя сюжэта пра тое, як бедны мужык прынёс пану ў падарунач гусь і спрытна раздзяліў яе, пакінуўшы большую частку сабе. вядома з помнікаў старажытнаяўрэйскай пісьменнасці VII ст. «Мідраш Эха Рабаты» і болып позніх еўрапейскіх літаратурных помнікаў—нарвсжскай «Магус-сагі» (канец XII — пачатак XIV ст.), нямецкіх шванкаў I. Паулі і Г. Сакса (XV—XVI стст.), польскіх фацэцый (XVI—XVII стст.) і рускага рукапіснага зборніка «смяхотных аповесцей», перакладзенага з польскай мовы ў XVII ст. (гл. «Памятннкн древней пнсьменностн», 1878—1879, стар. 108). ПерпАя ўсходнеславянская публікацыя — у лубачнай кніжцы «Разные похождення н сказкн, прннадлежашне к похожденням РІвана Гостнного сына». СПб, 1778. Казка гэтага тыпу ўвайшла ў пераказе A. М. Талстога ў яго «Третью рускую кннгу для чтення». У Паказальніку AT, акрамя еўрапейскіх, улічаны фальклорныя тэксты, запісаныя ў Індыі. У фальклоры пекаторых цюрскаязычных і іранаязычных народаў анекдот пра дзяльбу гусі адносіцца да паходжанняў Насрэддзіна. Бел. вар.: Federowski, III, стар. 149—150, Xs 261: Гулевіч, стар. 51—55; Glinski, IV, № 11; Г осподарев. стар. 431—432, № 39. Рус. вар. — 14 (П р о п п, стар. 494; Молдавскнй, 6 а х т н н, стар. 65—66: Королькова. 1969, стар. 326—334). Укр. вар.: М а л н н к а, стар. 356—357, № 72; Л е в ч е нко. № 309: Л і н т у р. Сатнра. стар. 68 69 ( = Ск. Верховнны, стар. 80— 82). Польск, —3 (гл. Krzyz., II, № 1533).
32. Як мужык хітра гугь падзяліў
АА *1580 = AT 1533. Federowski, III, стар. 149—150, № 261. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Жухава Сакольскага п. Гродзенскай губ. ад Паўла Дзежкі.
Гл. каментарый да тэксту 31. Варыянты, у якіх багаты брат спрабуе раздзяліць гусь, але церпіць няўдачу, сустракаюцца ва ўсходнеславянскім матэрыяле даволі часта.
33. Дагадаўся
АА—. AT—. Нагадвае казкі пра тое. як багаты брат няўдала пераймаў беднага брата, які падзяліў хітра гусь і быў узнагароджаны панам — тып АА *1580 = 1533 (гл. ніжэй). АІМЭФ, ф. 8, воп. I. спр. 84, сш. 2, л. 33. Зап. К. Кабашнікаў у 1963 г. у Тураве (Гомельская вобл.) ад I. Я. Земдя* ніка. Гл. тэксты 1,19, запісаныя ад яго ж. Вар. няма.
34. Мужык 1 пан
АА ”1580 ( — AT 1533. Дзяльба гусі)+1539 (Блазен). Г у л е в і ч, стар. 51—55. Зап. II. Ахрыменка ў 1957 г. у пасёлку Гацкае Нісімкавіцкага с/с Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. ад Пятра Восіпавіча Гулевіча (1870— 1957). Біяграфічныя звесткі пра гэтага народнага казачніка і агульную характарыстыку яго творчага стылю гл. у прадмове П. Ахрыменкі да зборніка «Беларускія казкі, запісаныя ад Пятра Гулевіча». Мінск, 1963. У зборніку змешчана 8 чарадзейных і бытавых казак. Ад яго ж запісаны тэксты 35, 140.
Пра сюжэт «Дзяльба гусі» гл. у каментарыях да тэкстаў 31, 32. Як і ў тэксцс 32, гэты сюжэт ускладняецца тут традыцыйным для ўсходнсславянскіх казак тыпу AT 1533 матывам «Багаты брат спрабуе пераймаць спрытнага бедняка».
Гісторыя казак тыпу «Блазен» (Блазен прадас дурням шапку, якая быццам плаціць па рахунках у карчме, кіёк або бізун, які быццам ажыўляе мёртвых, але яго выкрываюць, хочуць утапіць, але ён выратоўваецца) звязана са старажытнымі ўсходнімі і сярэдневяковымі заходнееўрапейскімі апавядальнымі зборнікамі— «ГІанчатантра», «La piacevoli notti» Страпаролы і інш. Сюжэт вядомы ў фальклоры розных народаў. Гл. J. М й 11 е r. Das Marchen von Unibos. Jena, 1934.
Бел. вар.: P o м a н o в, III, стар. 403—409, № 17 a, б; стар. 425—426, № 26; Добровольскнй, I, стар. 693—696. № 11; Ш е й н, стар.«120— 127, № 57; стар. 299—304, № 139, 140; Feder owski. Ill, стар. 232— 234, № 463,464 (часткова); G 1 і n s k і, IV, № 11; Карскнй, IV, стар. 224; Р о м а н о в. Матерналы, II, стар. 373—374, № 17; Сержпутовскнй, стар. 7—9, № 4 (эпізод «Шапка плаціць у карчме»); Серж путоўскі, Казкі, стар. 81—83, № 35 (эпізоды «Конь апаражняецца залатымі манетамі», «Гаршчок сам варыць ежу»); Г осподарев, стар. 376— 395, № 29. Рус. вар.— 44 (Пропп, стар. 493; дадаткова: К. Чнстов. Перстенёк— двенадцать ставешков. Петрозаводск, 1958, стар. 96—100; В. Потявнн, стар. 184—187, № 39; Королькова, стар. 365—-370). Укр. вар.— 26 (дадаткова да 24 тэкстаў, улічаных у Паказальніку БольтэПоліўкі і ў каментарыях да III тома. казак Афанасьева (1940) гл.: Ск. Верховнны, стар. 138—139; (Гнряк, II. 1966, стар. 86—89, № 13). Польск.— 22 (Krzyz., II, стар. 84—85). Для ўсходнеславянскіх казак тыпу 1539 характэрна сатырычная антыпамешчыцкая і антыпапоўская сацыяльная накіраванасць. Казка П. В. Гулевіча мае своеасаблівую канцоўку: спрытны бядняк становіцца багачом і жэніцца на жонцы пана, які скончыў жыццё самагубствам.
35. Казка пра Пятра Вялікага і салдата
АА 952 (ІДар і салдат). Уступны эпізод «Спрэчка двух гаспадароў пра храбрасць іх салдат» — гэта па сутнасці асобны сюжэт, які не мае варыянтаў у апублікаваным фальклорным матэрыяле. Г у л е в і ч, стар. 65— 66. Зап. П. Ахрыменка ў 1957 г. у п. Гацкае Нісімкавіцкага с/с Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. ад Пятра Восіпавіча Гулевіча (1870—1957). Ад яго ж запісаны тэксты 34, 140.
Старэйшая літаратурная версія сюжэта тыпу 952 — нямецкая — адносіцца да XVI—XVII стст.— казка пра мясніка, які выратаваў ад разбойнікаў знатнага двараніна. У XVII ст. яна трансфармавалася ў казку пра салдата і караля. У Расіі такія казкі прыстасавалі да пятроўскага часу і іх героег.і стаў Пётр Першы: япы яскрава адлюстравалі думку народнуіс пра асобу Пятра. яго дэмакратычныя схільнасці. Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 381—383, № 24; Господарев, стар. 495—501, № 53. Рус. вар.— 11 (П р о п п, стар. 485; Королькова, стар. 269—272). Укр. вар.: Чубннскнй, II, № 77—79; «Lud». Lwow, 1912, стар. 155, № 1; Гнеднч, IV, № 1; Левченко, № 571; Л і н т у р. Сатнра, стар. 30—33; часткова — Етногр. зб., VII, № 74, 77. Польск.— 6 (К г z у z., II, стар. 294).
36. Як салдат з арміі ішоў
АА 952 (Цар і салдат). АІМЭФ, ф. 13, воп. 4, спр. 7, л. 58. Зап. Г. Ахрэмчык у 1958 г. у в. Вострава Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл. ад Міхася Іванавіча Клімуця.
Гл. каментарый да тэксту 35.
37. Як Іван напалохаў разбойнікаў і збавіўся ад папа і дзяка
Уступны эпізод «Мужык палохае разбойнікаў і забірае іх грошы» нагадвае казкі тыпу 1875 і 1653. Далей ідуць сюжэты пра блазна ■—АА 1539 і аб пахаваных мужыком трох папах — АА *1730 І = АТ 1536 В. АІМЭФ, ф. 13, воп. 2, спр. 2, сш. 1, лл. 1—8. Зап. У. М, Панушкін у 1949 г. у в. Клімавічы Раснянскага с/с Сенненскага р-на Віцебскай вобл. ад Пятра Жыдкова.
Аб сюжэце «Блазен» гл. у каментарыі да тэксту 34.
Казкі тыпу 1536 В сталі распаўсюджвацца ў Заходняй Еўропе ў вусным бытаванні ў XIII ст. Гл.: Pellet. Das h abliau von den trois bosus menestrels. 1901; J. Bedie. Les Fabliaux. Paris, 1924, стар. 236.
Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 690—692, № 9; Ш е й н, II, стар. 210—215, № 99; Fede rowski, III, стар. 179—181, № 340; К 1 і с h, стар. 22—24, № 15; Сержпутоўскі, Казкі, стар. 197—200, № 78; Господарев, стар. 376—395, № 29. Рус. вар.— 12 (П р о п п, стар. 102; дадаткова: Афанасьев, III, 1940, стар. 404—406, № 33— з «Русскнх заветных сказок»; Господарев, № 29; Померанцева, Б а ш к., № 37; Молдавскнй, Бахтнн, стар. 124—125; К о р о л ьк о в а, 1969, стар. 365—371). Укр. вар.: Чубннскнй, II, стар. 669—670, № 133; К о 1 Ь е r g, 1888, IV, № 65; Левченко, Xs 207; Казкн Буковіінн, стар. 62—63; Ск. Верховнны, стар. 35—37. Польск.—2 (Krzyz., II, стар. 83—84). Усходнеславянскія казкі пра тое, як мужык хаваў трох папоў, вылучаюцца ў сусветным фальклорным матэрыяле вельмі яскравай сацыяльнай сатырычнай завостранасцю. У казцы У. Панушкіна ёсць своеасаблівыя падрабязнасці: за салдатам бяжыпь у ніжнім адзенні архімандрыт і крычыць яму ўслед, потым салдат гоніцца за архімандрытам і топіць яго.
КНІГІ ОНЛАЙН
