Сацыяльна-бытавыя казкі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 520с.
Мінск 1976
творчае адлюстраванне ў аповесці Змітрака Бядулі «Салавей». Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 704—707, № 17; G I і n s ki, IV, № 11. Рус. вар.— 5 (П р о п п, стар. 493). Укр. вар.: Ч убннскнй, II, стар. 643—644, № 103; Ястребов, стар. 167—168; Bar?cz, стар. 82; Малннка № 86; Етногр. зб., VI, стар. 167—168, № 328; Левченко, стар. 229— 230, № 343; Гяряк, III, 1969. стар. 159—163, № 25. Польск. — 4 (Krzyz., II, стар. 287 — да № 942). Тэкст А. Дудара з’яўляецца самым яркім антыпамешчыцкім сатырычным усходнеславянскім варыянтам гэтага сюжэта. Герой тут выступае мсціўцам за ўсіх абяздоленых, прыгнечаных і пакрыўджаных панам. На трактоўку казачнікам традыцыйных матываў маглі ўплываць шматлікія выпадкі забойства беларускімі сялянамі памсшчыкаў і апавяданні пра высакародных разбойнікаў-паўстанцаў, вобразы якіх нагадваюць Рымшу. Па сваёй жанравай форме казка А. Дудара збліжаецца з гістарычнымі народнымі паданнямі: «Яшчэ да гэтага часу ў цёмным лесе сярод балота стаіць гара. Яе называюць Рымшавай гарою. Гэта паміж Заполлем і Навасёлкамі (Мазырскага п.). Мо ведаеце. Дык, кажуць, там жыў той Рымша...»
107. Казка пра Барылу
АА—. AT—. Расправа Барылы Мазалевіча, пераапранутага дзякам, з панам Хлысцецкім, нагадвае казкі тыпу 1538, асабліва казку пра Рымшу («Пану навука»), Зап. К. Кабашнікаў у 1963 г. у в. Камянцы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. ад Міхася Батуры.
Гл. каментарый да тэксту 106.
108. Як сяляне ад пана пазбавіліся
A A—. AT—. Расправа Андрэя Моцнага з панам Таўсцяком нагадвае «Казку пра Барылу», казку «Пану навука» і іншыя казкі тыпу 1538. АІМЭФ, ф. 13, воп. 3, спр. 9, л. 4. Зап. С. Прач у 1959 г. у п. Парычы Гомельскай вобл.
Гл. каментарый да тэксту 106.
109. Пісар
АА—. AT—. Далучаецца часткова да тыпу 1698. Сержпутовс к н й, стар. 80—82, № 45. Зап. A. С е ргж п у т о ў с к і ў 1890—1900-х гадах у в. Лучыцы Мазырскага п. Мінскай губ. ад I. П. Азёмшы. Ад яго ж запісаны тэксты 59, 87, 88, 110-112, 141, 154.
Bap.: Weryha, стар. 62—63, № 16. У іншых фальклорных зборніках анекдоты пра тое, як пісар ашукаў непісьменных мужыкоў, якія прасілі напісаць скаргу, не адзначаны.
110. Аб тым, як ксяндзы вылечыліся
АА—.AT—. Далучаецца часткова да сюжэтнага тыпу 1775. Сержпутовскнй, стар. 64—65, № 35. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах у в. Лучыцы Мазырскага п. Мінскай губ. ад I. П. Азёмшы. Ад яго ж запісаны тэксты 59, 87, 88, 109, 111, 112, 141, 154.
Вытокі гэтага сюжэта, не ўлічанага ў міжнародным Паказальніку, прасочваюцца ў заходнееўрапейскім літаратурным матэрыяле XV—XVI стст, які мае фальклорную аснову: навела 2-я дзесятага дня «Дэкамерона» Д. Бакачыо — як разбойнік марыў голадам тоўстага абата і гэтым яго вылечыў ад хваробы; мейстэрзінгерская песня Г. Сакса «Аббат на водах», фацэцыя зборніка «Facecje Polskie» (1624) —пра тоўстага ксяндза, якога вылечыў пан, трымаючы пад замком і морачы голадам. Польскую фацэцыю вельмі нагадвае ўкраінская казка пра самадура пана Канеўскага-Патоцкага, які вылечыў вельмі тоўстага ксяндза («Ксёндз на курацнн» — Етногр. зб., VI, стар. 313—314, № 639). Гэта ўкраінская казка нагадвае ў сваю чаргу іншыя ўсходнеславянскія казкі, у якіх вылечванне ксяндзоў, папоў звязана з тэмай перавыхавання працай, напрыклад беларуская казка «Як ксяндзы вьілечыліся» і руская казка са зборніка Дабравольскага — «Об «нзлеченнн» толстого монаха» (I, стар. 386—387, № 28; у асноўным адносіцца да тыпу 922). Самай яскравай з казак аб сацыяльным перавыхаванні дармаедаў з'яўляецца казка I. П. Азёмшы. Вострая антыпапоўская сатыра характарызуецца таксама антыпрыгонніцкай, антыпамешчыцкай ідэйнай накіраванасцю.
111. Мужык, пан і ксёндз
АА 1740 (Свечкі на спінах у ракаў) + 1737 (Поп у мяшку). Сержпутовскнй, стар. 52—53, № 27. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах у в. Лучыцы Мазырскага п. Мінскай губ. ад I. П. Азёмшы. Ад яго ж запісаны тэксты 59. 87, 88. 109. 112, 141, 154.
Аб сюжэтных тыпах 1740 і 1737, якія часта кантамінуюцца ў казках розных народаў, гл. у каментарыях да тэкстаў 21, 22. У казцы I. П. Азёмшы пра тое, як кемлівы, спрытны мужык дапамог пану пасмяяцца з ксяндза, традыцыйныя сюжэты-матывы набываюць своеасаблівую сатырычную распрацоўку. Вобразы і сатырычны стыль гэтай казкі маюць нямала агульнага з казкай Азёмшы «Аб тым, як ксяндзы вылечыліся», хоць адносіцца яна да іншага сюжэтнага тыпу.
112. Жаласлівая пані
АА—. AT—. Адрозніваючыся ад казак у жанравых адносінах, гэта вуснае апавяданне аб часе прыгоннага права мае нямала агульнага з антыпрыгонніцкімі сацыяльна-бытавымі казкамі па сваім жыццёвым змесце і ідэйнай накіраванасці. Сержпутовскнй, стар. 143—148, № 70. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах у в. Лучыцы Мазырскага п. Мінскай губ. ад I. П. Азёмшы. Ад яго ж запісаны тэксты 59, 87, 88, 109— 111, 141, 154.
113. Радзінкі й памінкі
АА—. AT—. Параўн. тыпы 1384 (Жонка плача пра лёс яшчэ ненароджанага дзіцяці), 1450 (Нявеста плача аб няшчасці, якое магло б здарыцца з сынам, калі б ён нарадзіўся). Сержпутовскнй, стар. 53, № 28. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах у в. Чудзін Слуцкага п. Мінскай губ. (цяпер Салігорскага р-на Мінскай вобл.) ад селяніна Грышка Бондара.
Гэтая казка — арыгінальнае філасофскае пераасэнсаванне традыцыйных казачных матываў.
114. Злодзей, пан і чорт
АА—. AT—. Часткова нагадвае сюжэты пра тое, як парабак расправіўся з гаспадаром, часткова — сюжэты аб продажы душы дурному чорту. Ш е й н, II, стар. 146—148, № 67. Зап. Т. Штыхой у в. Цытва Ігуменскага п. Мінскай губ.
Вар. не адзначаны. Гэта арыгінальная казка аб пераўвасабленні багатага пана ў прыгоннага раба (кучара) адлюстравала бунтарскія настроі беларускіх сялян эпохі прыгоннага права і паслярэформеннага перыяду.
115. Хітры дзед і пан
АА 1072 (Спаборніцтва з чортам у бегу: чалавск замест сябе запускае «ўнука», «малодшага брата» — зайца) + 1080 = AT 1080* (Спаборніцтва ў смеху: замест чалавека мёртвы конь з выскаленай мордай). АІМЭФ, ф. 13. воп. 10, спр. 31, сш. 20, л. 11. Зап. М. Волах у 1952 г. у в. Гулі Мядзельскага р-на Мінскай вобл. ад Е. П. Лук'янец, 86 г.
Тып 1072. У Паказалыііку AT улічаны толькі тэксты, запісаныя ў краінах Еўропы і Турцыі. Бел. вар.: Ш е й н, II, стар. 120—127, № 57; К 1 іс h, стар. 85—87, № 1; Ч у б н н с к н й, II, стар. 362—364, № 98 (Кобрынскі п.); Federowski, I, стар. 29—30, № 97; Pietkiewicz, стар. 189—190; Господарев, стар. 505—510, № 56. Рус. вар.— 23 (П р о п п, стар. 486; Ннкнфоров, № 116). Укр. вар.— 4 (Андрсев).
Тып 1080*. У Паказальніку AT улічаны толькі дадзеныя румынскага і рускага Паказальнікаў. У апошнім ёсць спасылка на адзін украінскі тэкст. Бел. вар.: Federowski, I, стар. 29—30, № 97; Чубннскнй, II, стар. 362—364, № 98 (Кобрынскі п.). Укр. вар.: Грннченко, II, № 72; Рудченко, I, № 36.
У гзтай казцы традыцыйныя сюкэты аб спаборніцтвах чалавска з чортам набываюць антыпамешчыцкую сатырычную накіраванасць. Мастацкай выразнасцю вылучаецца тут абмалёўка вобразаў фанабэрлівага бесчалавечнага пана і адважнага хітраватага дзеда.
116. Паляшук і чорт
АА 11.33 (Як стаць моцным) у спалучэнні з сюжэтамі-матывамі этыялагічных легенд аб паходжанні мяцеліц, пепраезджых дарог, а таксама з эпізодамі. заснаванымі на творчым домысле расказчыка. Сержпутовскнй, стар. 173—176, № 76. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1880—1890-х гадах у в. Чучавічы Слуцкага п. Мінскай губ. ад селяніна Пятра Грыцкевіча.
Да сюжэтнага тыпу 1133. У Паказальніку AT улічаны толькі еўрапейскія варыянты, пераважна запісаныя ў Паўночнай Еўропе. Бел. вар.: Pietkiewicz, стар. 190—191. Рус. вар.— 2 (АА, стар. 76). Польск.— 2 (Krzyz., II, стар. 18)
Спалучэнне традыцыйных сюжэтаў-матываў казак пра дурнога чорта з сюжэтамі-матывамі легенд пра паходжанне д’ябла характэрна для фальклорнай традыцыі беларускага Палесся. Казка П. Грыцкевіча прыкметтіа вызначаецца натхнёным адлюстраваннсм перамогі дабра над злом, стваральнай земляробчай працы над «нечысцю». Разам з тым у ёй добра перададзена велічная суровасць краю балот і лясоў. Яскравы бытавы каларыт гэтай казкі збліжае яе з казкамі на сацыяльна-бытавыя тэмы.
117. Расчыні хлеб, зарэж авечку
АА 1260 (Вараць кашу ў проламцы)+* 1006 I ( = АТ 1006*. «Зарэж авечку, якая на цябе паглядзіць»: паглядзелі ўсе). АІМЭФ, ф. 13, воп. 10, спр. 29, сш. 10, л. 9. Зап. Я. Бурак у 1965 г. у в. Навасёлкі Лідскага п. Гродзенскай вобл. ад Мікалая Іванавіча Пуцкі.
Бел. вар. сюжэтнага тыпу 1260 не адзначаны. Рус. вар.: Матерналы н нсследованвя по фольклору Башкнрнн н Урала, вып. I. Уфа, 1974, стар. 86—87, № 44.
Бел. вар. тыпу 1006*: F е d е r о w s k і, III, стар. 89—91, № 180; стар. 109—110, № 198. Рус. вар.— 10 (П р о п п, стар. 486; Корольков а, стар. 359—364; Б а л а ш о в, № 34). Параўн. польскі тэкст: S. С і szewski. Krakowiacy. Kr., 1894, стар. 199—202.
118. Парабак
АА 1000 (Угавор не злавацца) + 1003 (Парабак арэ, ідучы за сабакам) + 1007 (Псаванне жывёлы) + * 1006 I ( = АТ 1006*. Зарэж авечку) + 1009 (Пільнуй добра дзверы) + 1132 (Уцёкі ад работніка) +1120 (Жонка кінута ў ваду замест парабка). Друк. з архіва Л. Барага. Апубл. на нямецкай мове: В a r a g, стар. 429—432, № 73. Зап. Л. Бараг у 1945 г. у в. Вялікі Рожын Ганцавіцкага р-на Пінскай вобл. (цяпер Салігорскі р-н Мінскай вобл.) ад Таццяны Саені, 92 г.
Да тыпу 1000. Параўн. Господарев, стар. 429—433, № 43. Рус. вар.— 8 (АА, стар. 72). Укр. вар.— 15 (Андреев; дадаткова: Л і н т у р, Сатнра, стар. 191—195). Польск.— 6 (Krzyz., II, стар. 10).
Да тыпу 1003. Параўн. Господарев, № 43. Укр. вар.: Гнряк, II, 1966, № 8. Польскі вар. улічаны ў Паказальніку Кржыжаноўскага (II. стар. 10).
Да тыпу 1007. Бел. вар.: К о 1 b е r g, 1889 (ZWAK, XIII, 1889), стар. 200—201, № 1; Г о с п о д а р е в, № 43. Рус. вар.— 3 (АА, стар. 71). Укр. вар.: Moszynska (ZWAK, IX, 1885), № 33; Казкн Буковннн, стар. 68—69; Гнряк, II, 1966, № 34.
Варыянты тыпу AT 1006* адзначаны ў каментарыі да тэксту 117.
Да тыпу 1009. Рус. вар.— 7 (П р о п п, стар. 489). Старажытны тзкст у індыйскай «Самадэве» (XI ст.).
Да тыпаў 1132 і 1120 (звычайна яны кантамінуюцца). Бел. вар.: Federowski, III, стар. 89—91, № 180; Шейн, II, стар. 36—42, № 19; стар. 229—232, № 106; Беларускі фальклор у суч. зап., стар. 268—269. Рус. вар. тыпу 1132— 26 (П р о п п, стар. 487—488; Королькова, стар. 359—364; Ннкнфоров, № 5, 8). Рус. вар. тыпу 1120—15 (П р о п п. стар. 487; Королькова, стар. 359—364). Укр. вар. тыпу 1132—13 (Андреев); тыпу 1120—15 (Андреев; дадаткова: К о 1b е r g. Tretjak. Wolyn, стар. 427—429; К а л і н, стар. 195—201).
КНІГІ ОНЛАЙН
