Сацыяльна-бытавыя казкі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 520с.
Мінск 1976
У казках пра начное дзяжурства начуюць у полі з коньмі звычайна мужык і цыган; цыган прымушае мужыка вартаваць коней: Карскнй. Матер. белор., II, стар. 53—54.
133. Як Ванька парабкам служыў
АА 1725 (Закаханы non). Канцоўка нагадвае казкі пра няверную жонку тыпу 1380 (жонка дае мужу булку, яечню, малако, каб ён аслеп, аглух і памёр). АІМЭФ, ф. 13, воп. 5, спр. 4, л. 5. Зап. Д. Малашэўскі ў 1947 г. у в. Паныш Лагойскага р-на Мінскай вобл. ад П. Г. Паныша, 71 г. Ад яго ж запісаны тэксты 52, 53.
Казкі тыпу 1725 бытуюць па ўсёй Еўропе, іх літаратурная гісторыя звязана са шванкам Г. Сакса (першая палавіна XVI ст., гл.: «Fabeln», V, № 717. Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 696—-700, № 12; F е derowski, III, стар. 183—184, № 344; стар. 179—181, № 340; К 1 і с h, стар. 24—25, Ks 16; стар. 71—72, № 1; Г у л е в і ч, стар. 62—64: С е р жпутовскнй, стар. 121—122, № 60; В a r a g, стар. 446—449, № 82. Рус. вар.—8 (АА, стар. 101; дадаткова: Потявпн, № 36; Ннкнфор о в, № 19; Королькова, стар. 371—372; Д. Молдавскнй. Сатпрпческая сказка. М., 1958, перадрукавана, гл.: Д. Молдавскнй п В. Бахтнн, стар. 250—251). Укр. вар.— больш за 20: Рудченко, I, № 60, 61; II, № 37, 51; Чубннскнй, II, стар. 652—656, № 116, 117; стар. 510—514, № 11; стар. 636—639, № 97; М а н ж у р а, стар. 91—92; Драгоманов, стар. 162—-166; К о 1 b е r g, 1888, IV, № 36; Г р п нч е н к о, II, № 109; Етногр. зб., VIII, № 11, 36, 66; XIV, стар. 297—299; Кравченко, II, № 163; Левченко, стар. 193—198, № 277—278; «Украіна сміеться. Народна сатнра та гумор», т. I. Кні'в, 1960, стар. 187-— 188; «Дідо-всевідо», стар. 215—218; Гаряк, II, 1966, № 52. Адсутнічае матыў, які часта сустракасцца ў казках тыпу 1725: скрыню з сажай, у якой схаваны non, работнік і гаспадар цягнуць у балота, паказваюць за грошы пану вымазанага ў сажы голага папа, выдаючы яго за чорта (гл. тэксты 139, 140).
134. Як папоў батрак пападдзю праўчыў і дзякана, яе спалюбоўніка, і папа наіпчог пападдзі абразуміў
АА 1725 (Закаханы non) і часткова *1361 I (=АТ 1360 С. Парабак дапамагае гаспадару расправіцца з нявернай жонкай і яе палюбоўнікам), 1380 (Няверная жонка дае мужу пачастунак, каб ён аглух і аслеп). Добровольскнй, I, стар. 696—700, № 12. Зап. У. Дабравольскі ў канцы XIX ст. у заходняй частцы Смаленскай губ.
Пра сюжэтны тып 1725 гл. каментарый да тэксту 112.
Аб сюжэтных тыпах AT 1360 С і 1380 гл. каментарый ніжэй — да тэкстаў 135, 136, 142.
135. Як чорт мужыку вочы адкрыў
АА 1725 (Закаханы non) і часткова *1361 I (AT 1360 С. Муж у саломе, прынссены да нявернай жонкі і яе палюбоўніка — канец). Заключны эпізод нагадвае таксама казкі тыпу 824 (Чорт выкрывае мужу нявернасць жонкі і прыносіць яго пад выглядам казла дадому). Federowski, II, стар. 227—230, № 216. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Дварчаны Ваўкавыскага п. Гродзенскай губ.
Аб сюжэтным тыпе 1725 гл. у камептарыі да тэксту 133. У гэтым варыянце сустракаюцца некаторыя з традыцыйных для ўсходнеславянскіх казак пра закаханага папа (кума) матываў, адзначаныя таксама ў тэксце 133, напрыклад: «Работнік абяцае гаспадару служыць, пакуль у яго ў ха це не завядуцца казлы» (у папярэднім варыянце — пакуль у хаце ваўкі не завыюць); «Гаспадыня хавае палюбоўніка сярод цялят» і інш. Разам з тым тут развіваюцца своеасаблівыя матывы, напрыклад, «Работнік апарвае варам схаванага ў мяшку палюбоўніка».
Аб сюжэтным тыпе AT І360 С гл. у каментарыі да наступнага тэксту № 136. Кантамінацыя AT 1360 С + 1725 сустракаецца ва ўсходнеславян скім фальклорным матэрыяле часта.
Кантэцен — задаволены.
136. За што мужык папу бараду абгаліў
A A * 1361 1 = AT 1360 С. Federowski, III, стар. 181—182, № 34 I. Зап. M. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Мялоўцы Ваўкавыскага п. Гродзенскай губ. ад Яські Шымчука. Ад гэтага ж селяніна запісан тэкст 40.
Песня пра мужа, прынесенага ў мяшку да прытворна хворай жонкі, у XVI ст. у Ноўгарадзе ператварылася ў песню-скамарошыну «Гость Терентнй», а пазней у адпаведныя ёй паводле зместу рускія казкі. Калі казкі тыпу 1360 С зборніка Дабравольскага і зборніка казак Гаспадарова бяруць пачатак ад рускай традыцыі «Гостя Терентня», то казкі на гэту тэму збор ніка Федароўскага збліжаюцца з польскім фальклорньім матэрыялам. У 11а казальніку AT, акрамя еўрапейскіх, улічаны варыянты, запісаныя ў паўднёва-ўсходняй Азіі і Паўночнай Амерыцы. Бел. вар.: Добровольскнй, I, стар. 143—145, № 79; стар. 696—700, № 12; Federowski, II, стар. 71—74, № 56; III, стар. 181 —182, № 341; Г о с п о д а р е в, стар. 451—452, № 44. Рус. вар,—17 (Пропп, стар. 489; Б а л а ш о в, № 80; Б а р а г, № 17). Укр. вар.: Р у д ч е нк о, I, № 60—61; II, 37, 51, 62; Грннченко, II, № 109; Чубянск нй, II, № 11, 31, 37—40, 116— 117, 130; М а н ж у р а, стар. 91—96; ЭО, 1893, № 1—2, стар. 146; «Кневская старнна», 1894, IV, стар. 159—165; Кравченко, 1914, стар. 232—235, № 157; Левченко, № 274; Калін ( = Лінтур, Сатнра, стар. 100—104); Ск. Верховнны, стар. 22—23; Г н р я к, II, 1966, № 28. Польск.— 2 (Krzyz., II, стар. 52). Характэрнай асаблівасцю большасці такіх усходнеславянскіх казак зяўляецца іх антыпапоўская сатырычная завостранасць. У казцы Я. Шымчука традыцыйны сюжэт атрвімаў даволі поўнае адлюстраванне. Характэрнымі для гэтага сюжэтнага тыпу з’яўляюцца эпізоды: жонка прыкідваецца хворай і пасылае мужа далёка за лякарствам; спадарожнік мужа, які вярнуўся дадому непазнаны (муж хаваўся ў саломе, мяшку або пераапрануты), спявае песеньку аб расправе над нявернай жонкай і яе палюбоўнікам. Песенныя ўстаўкі нярэдка сустракаюцца ва ўсходнеславянскіх, а таксама ў польскіх, нямецкіх і іншых казках тыпу AT 1360 С.
Перабрацца — пераапрануцца.
Це — цябе.
Наат — нават.
Крэч — крык.
Ганавіцы — нагавіцы.
137. Пайшоў Хв'ёдар за Нёман па лекі
АА *1361 І=АТ 1360 С. АІМЭФ, ф. 13, воп. 10, спр. 34, сш. 5, л. I, Зап. В. М. Заркевіч у 1951 г. у райцэнтры Бераставіца Гродзенскай вобу ад сялянкі Яніпы Лісоўскай, 85 г.
Гл. каментарый да тэксту 136.
1 38. Закаханы non
АА І725 (часткова). ІІершая частка нагадвае тып 1730 (Поп, дыякан і дэяк у прыгажуні). К 1 і с h, стар. 24—25, № 16. Зап. Э. Кліх у 1901 г. у в. Крылоўшчына Навагрудскага п. Мінскай губ. ад Алеся Ваўчка. Ад яго ж запісаны тэксты 48, 49 (гл. каментарый).
Пра сюжэтны тып 1725 гл. у каментарыях да тэкстаў 133, 135. Гэта казка Алеся Ваўчка прыкметная майстэрствам дыялагічнай формы і выразнымі бытавымі дэталямі.
139. Сажа
АА 1725 (часткова). Друкуецца з архіва Л. Р. Барага. Апубл. на нямецкай мове: В a r a g, стар. 446—449, № 82. Зап. Л. Бараг у 1947 г. у Быценскім р-не Баранавіцкай (цяпер Брэсцкай) вобл. ад Аляксандра Іванавіча Русака, 37 г.
Гл. каментарый да тэксту 134. Гэта разнавіднасць сюжэтнага тыпу «Закаханы поп» мае варыянты ў беларускім матэрыяле: К 1 і с h, стар. 24 — 25, № 16; Federowski, III, стар. 183 -184, № 344. Матыў «Поп у сажы» сустракаецца і ў казках іншых тыпаў: напрыклад, Р о м а н о в, III, стар. 410—412, № 19. A. I. Русак, ведучы апавяданне ад першай асобы, дапоўніў традыцыйны сюжэт некаторымі падрабязнасцямі. Напрыклад, яскрава распрацаваны ім эпізод: «Парабак вяртаецца ў хату, каб зачыніць скрыню». У казцы Русака ў сатырычным плане побач з папом-палюбоўнікам выступае і скупы гаспадар-кулак, які, прадаючы сажу, задумаў абагаціцца. Гэты матыў у іншых казках не адзначаны.
140. Поп і чужая жонка
АА 1725 (часткова). Пачатак нагадвае казкі тыпу 1730 (Поп, дыякан і дзяк у прыгажуні). Г у л е в і ч, стар. 62—64. Зап. П. Ахрыменка ў 1957 г. у пас. Гацкае Нісімкавіцкага с/с Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. ад Пятра Восіпавіча Гулевіча, 87 г. Ад яго ж запісаны тэксты 34, 35.
Гл. каментарыі да тэкстаў 133, 135. Як і ў папярэдняй казцы, тут цэнтральнае месца займае эпізод продажу пану «чорта» (голага папа, які вымазаўся ў сажу).
141. Новы чорг
АА 1725 (часткова). Сержпутовскнй, стар. 121—122, № 60. Зап. А. Ссржпутоўскі ў в. Лучыцы Мазырскага п. Мінскай губ. ад I. П. Азёмшы. Ад яго ж запісаны тэксты 59, 87, 88, 109—112, 154,
Гл. каментарыі да тэксту 133. У гэтай казцы асабліва востра праяўляецца публіцыстычная накіраванасць. Эпізод продажу «новага чорта» на кірмашы звязаны тут з падрабязнасцямі, якіх няма ў іншых апублікаваных казках пра закаханага папа.
142. Пра хітрага парабка, няверную жонку і яе кума
Часткова АА 1725 (толькі эпізод: гаспадыня хоча пачаставаць кума ў полі смачнай ядою; яе атрымліваюць муж і парабак) + 1380 (Няверная жонка і муж, які прыкінуўся глухім, сляпым) + 1537 (Мёртвае цела). АІМЭФ, ф. 8, воп. 2, спр. 25. Зап. А. Гурскі і А. Фядосік у 1970 г. у в. Дубнікі Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. ад Міхася Сільвестравіча Кармазы, 75 г.
Пра сюжэтны тып 1725 гл. у каментарыі да тэксту 133.
Гісторыя сусветнавядомых казак тыпу 1380 звязана са зборнікамі індыйскага паходжання — «Панчатантра» (каля III—IV стст.), «Сіддхапаты» (у перакладзе на пехлеві «Сіндбад-намэ», VII ст.; у перакладзе на рус. мову «йсторня о семн мудрецах», XVII ст.). Першая вядомая еўрапейская апрацоўка гэтага анекдатычнага сюжэта — навела Сімона Прундзенцаі з Орвета (Італія) — адносіцца да IV ст. Пазней такія казкі-анекдоты апрацоўваліся Джавані Бакачыо («Дэкамерон», дзень III, навела 10), Гансам Саксам (вершаваны шванк) і іншымі пісьменнікамі. Гл.: Э. В. П а м я р а нц а в a. К вопросу о нацнональном н пнтернацнональном началах в народных сказках. РІсторня н фольклор славянскнх народов. V Международный сьезд славнстов. Софня, сентябрь 1963 г. М.—Л., 1964, стар. 386—414. Звычайна ў казках тыпу 1380 няверная жонка пытаецца ў дрэва, як пазбавіцца ад мужа, але муж з дупла адказвае ёй, выдаючы сябе за святога або бога. У казцы М. С. Кармазы парады нявернай жонцы дае парабак, што схаваўся на вершаліне елкі, голас якога яна прымае за голас святога. Бел. вар.: Ш е й н, II, стар. 219—220, № 102; Добровольскнй, I, стар. 696—700, № 12 (часткова). Рус. вар.— 21 (П р о п п, стар. 490; Ннквф о р о в, № 105). Укр. вар.: Драгоманов, стар. 166; Moszynska (ZWAK, IX, 1885), № 67; Kolbe rg, 1888, № 67; Яворскнй, № 71; Гнряк, II, 1966, № 15. Польск.— 14 (Krzyz., II, стар. 55). Традыцыйнай з’яўляецца кантамінацыя сюжэтных тыпаў 1380 і 1537.
КНІГІ ОНЛАЙН
