Сацыяльна-бытавыя казкі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 520с.
Мінск 1976
119. Як Янка збавіў мужыкоў ад лютага пана
АА 1000 (Угавор не злавацца) + 1003 (Парабак арэ, ідучы за сабакам) + 1004 («Свінні ў балоце ўтапіліся»: парабак, адрэзаўшы ў свіней хвасты і ўткнуўшы іх у балота, прадае свіней купцам) + 1132 (Уцёкі ад
работніка) + 1120 (Жонка кінута ў ваду замест парабка). АІМЭФ, ф. 8, воп. 1, спр. 74, сш. 5, л. 21. Зап. В. Іваноўская ў 1962 г. у в. Прасвет Светлагорскага р-на Гомельскай вобл. ад Івана Іванавіча Дайнекі.
Варыянты сюжэтных тыпаў 1000, 1003, 1132, 1120 указаны ў каментарыі да тэксту 118. Тып 1004 у апублікаваным усходнеславянскім фальклорным матэрыяле не сустракаецца. У казцы I. I. Дайнекі на аснове вострай сатырычнай трактоўкі розных традыцыйных анекдотаў пра парабка і гаспадара (чалавека і чорта) тэма сацыяльнай адплаты набывае даволі цэласнае і яскравае раскрыццё.
120. Памешчык і сірата
АА—. AT—. Далучаецца да казак на тэму «Дагавор аб службе» (1000—-1029). Эпізоды «Замаж брычку», «Зарэж цяля, курыцу, зайца», «Абрэзаныя калёсы» ў апублікаваным матэрыяле не адзначаны. АІМЭФ, ф. 9, воп. 3, спр. I, сш. I, л. 41. Зап. Е. Васілеўская ў 1949 г. у г. НоваБарысаве Мінскай вобл. ад В. А. Садлуцкага.
121. Пан і парабак
Першы эпізод «Парабак прыязджае з поля на ваўках і вымушае пана карміць іх» нагадвае казкі тыпу 650 А (Юны асілак). Далей ідуць сюжэты-матывы «Угавор не злавацца» (тып 1000), «Рабі, што людзі робяць» (АА—. AT—.), «Уцёкі ад работніка» (тып 1132), «Жонка кінута ў ваду замест парабка» (тып 1120), «Пан засоўвае рукі ў гаршчок і вязне ў смале» (параўн. тып 775 — «Галодны пан на начлезе»), АіМЭФ, ф. 8, воп. I, спр. 17, л. 34. Зап. В. Коўчар у 1946 г. у в. Пуравічы Ляхавіцкага с/с Жыткавіцкага р-на Палескай (цяпер Гомельскай) вобл. ад Кастуся Агісовіча, 12 г.
Гл. каментарый да тэксту 118.
122. Папоўскі парабак
Часткова АА 1029 (Маці гаспадара выдае сябе за зязюлю)+часткова *1012 I (=АТ 1012 А. Работнік садзіць дзіця на кол) + *1006 I (AT 1006* «Зарэж барана») + *1012 II (AT 1685. «Укінь у гаршчок пятрушку») + 1009 («Пільнуй дзверы») + 1132 (Уцёкі з мяшком ад работніка) + 1120 (Жонка кінута ў ваду замест парабка). Federowski, III, стар. 89—91, № 180. Зап. М. Федароўскі ў канцы XIX ст. у в. Студзяраўшчына Слонімскага п. Гродзенскай губ. ад Таццяны Пытлікавай.
Сюжэт пра тое, як парабак забіў маці або жонку гаспадара, якая выдавала сябе за зязюлю, падобны да аднаго з апавяданняў старажытнага індыйскага зборніка «Сукасапаты» (№ 45) і, відавочна, пранік у Еўропу з Усходу вусным шляхам. Бел. вар.: Ш е й н, II, стар. 230, № 10; стар. 296, № 137; Сержпутоўскі, 1926, стар. 77—79, № 33. Рус. вар.: Е. А. Чудянскнй. Русскне народные сказкн, прнбауткн, побасенкн. М., 1864, № 22. Укр. вар.: Гнряк, II, стар. 76—82, № 8. Параўн. беларускую казку-паданне пра кн. Радзівіла-Каханку і ўкраінскую казку-паданне аб графе Патоцкім-Канёўскім: Бессараба, 63—64, № 15; Грннченко,
II, стар. 230—231, № 130. Ва ўсіх указаных намі варыянтах жанчына кукуе на дрэве, а не за печчу, як у казцы Т. Пытлікавай.
Сюжэтны тып «Пасадзі дзіця» (саджае на кол) мае поўныя варыянты толькі ў рускім фальклорным матэрыяле: 5 (АА, стар. 73). У Паказальніку AT казкі, у якіх развіваецца гэты сюжэт-матыў, не адмежаваны ад казак пра набітага дурня тыпу 1685.
Аб сюжэтных тыпах AT 1006*, 1009, 1132, 1120 гл. у каментарыі да тэкстаў 117, 118.
123. Аб ксяндзу, што есці слугам не даваў
АА—. AT—. Сюжэт пра галоднага парабка, які наеўся ўдосталь, не парушаючы дамоўленасці са сваім гаспадаром — «то, што будзеш рабіць, то будзеш і есці», далучаецца да тыпу 1575. Заключны эпізод часткова адносіцца да тыпу 1007 (Псаванне жывёлы), часткова ж нагадвае казкі тыпу 1536 (Нябожчыца-зладзейка) і 1537 (Мёртвае цела). О. К о 1 b е r g, 1889 — ZWAK, XIII, 1889, стар. 200—201, № 1. Зап. О. Кольберг у другой палавіне XIX ст. у Пінскім п. Мінскай губ. (цяпер Брэсцкая вобл.).
Гэта казка, характэрная вострай сатырычнай антыпапоўскай накіраванасцю, мае даволі блізкія сюжэтныя паралелі ў неапублікаваным беларускім (палескім) фальклорным матэрыяле. Параўн. тэкст 124.
124. Парабак Сцяпан
АА 1000 (Угавор не злавацца) + не ўлічаны ў Паказальніку АА і AT сюжэт «То, шчо будзеш робыты, то будзеш і істы» (гл. папярэдні тэкст) + часткова 650 А (Юны асілак на млыне ў чарцей) + 1013 («Выкупай дзетак»: садзіць у кіпяток) + 1132 (Уцёкі ад работніка) + 1120 (Жонка кінута ў ваду замест парабка). Друкуецца з фальклорных матэрыялаў рукапіснага аддзела Інстытута рускай літаратуры AH СССР (Пушкінскі дом) — калекцыя XXX, папка 4, сш. 5. Зап. Ф. Маркевіч у 1932 г. у в. Заполле Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл. ад Ігната Іванавіча Бокуча, 56 г.
Пра сюжэт-матыў тыпу 1000 гл. у каментарыі да тэксту 117.
Аб другім сюжэце (Галодны парабак адносіць намалочанае зерне ў карчму) гл. у каментарыі да тэксту 123.
Сюжэт тыпу 1013 у беларускім і ўкраінскім апублікаваных матэрыялах не адзначаны. Параўн. Н. X у д я к о в. Велнкорусскяе сказкн. М.—Л., 1964, № 27.
Аб тыпах 1132 і 1120 гл. у каментарыі да тэксту 118.
125. Як non вучыў мужыкоў грамаце
Параўн. тып 1697 («Мы ўтраіх», «з-за грошай», «так і трэба»). АІМЭФ, ф. 13, воп. 9, спр. 19, сп. 1, л. 46. Зап. I. Тулупаў у 1960 г. у в. Капань Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. ад Пятра Ігнатавіча Філончыка.
Гэта своеасаблівая разнавіднасць тыпу 1698, якая не мае блізкіх паралеляў у апублікаваным фальклорным матэрыяле: тры падарожнікі ў чужой краіне ведаюць толькі тры выразы,— іх абвінавачваюць у забойстве. У Па-
казальніку AT улічаны такія казкі, запісаныя ў еўрапейскіх краінах, Індыі і Амерыцы. Бел. вар.: Federowski, III, стар. 187, № 350; Романов. Матерналы, II, стар. 382. Укр. вар.: М а н ж у р а, стар. 118; Грннченк о, II, стар. 97, № 121 ( = Г рннченко, Вес. оповідач, стар. 43, № 120); Гнеднч IV, стар. 20—21, № 1423; «Жіттэ п слово», 1895, IV, стар. 355. Польск.— 3 (К r z у z., II, стар. 128). Ад усіх адзначаных тэкстаў казка П. I. Філончыка адрозніваецца тым, што апавядае пра гяжхую долю парабка і мае вострую сацыяльную накіраванасць.
126. Багатыр
АА 754 (Грошы не даюць шчасця). Сержпутовскнй, стар. 180— 183, № 79. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах у в. Чудзін Слуцкага п. Мінскай губ. (цяпер Салігорскі р-н Мінскай вобл.) ад селяніна Кругліка.
У Паказальніку AT, акрамя нешматлікіх еўрапейскіх фальклорных тэкстаў, улічана кітайская казка гэтага тыпу. Літаратурная гісторыя сюжэта звязана са зборнікам Жака дэ Вітры «Exempla» (XIII ст.) і байкай Лафантэна «Шавец і банкір». Вядома таксама фацэцыя польскага пісьменніка XVI ст. Мікалая Рэя пра каваля і купца, якая адносіцца да гзтага сюжэтнага тыпу (зб. «Figliki», 1574). Усходнеславянскіх варыянтаў пяма. Польскі варыянт (кашубскага зборніка Лоранца) улічаны ў Паказальніку Кржыжаноўскага, I, стар. 234. Казка Кругліка мае выразны філасофскі сэнс і з’яўляецца своеасаблівым варыянтам сюжэтнага тыпу 754. Эпізоды «Грошы ператвараюцца ў кроў і пот», «Бядняк ратуе багача са склепу, затопленага крывёю і потам» не адзначаны ў іншых казках гэтага тыпу.
127. Як кулак зрабіў дзень доўгім
АА—. AT—. Вельмі аддалена нагадвае традыцыйныя казкі аб тым, як рабочы дзень стаў доўгім: АА *1566 І = АТ 1566 А*. Зб. «Дарэвалюцыйная і Савецкая Беларусь у народнай творчасці». Мінск, 1940, стар. 64. Запісана ў 1937 г. у Гомельскім р-не.
Варыянты не адзначаны. Есць падставы аднесці гэту казку да народнай творчасці савецкага часу.
128. Галодны пан
АА 1775. АІМЭФ, ф. 13, воп. 10, спр. 40, сш. 26. Зап. 3. Сурма ў 1958 г. у в. Цімкі Барысаўскага р-на Мінскай вобл. ад Ф. А. Пятрышча.
Сюжэт пра галоднага пана або папа, якога за скупасць правучыў на начлезе работнік, мае ў Еўропе шырокае распаўсюджаные. У Паказальніку AT улічаны таксама фальклорныя тэксты, запісаныя ў Амерыцы на англійскай і іспанскай мовах. Даўнейшыя літаратурныя тэксты (шванкі на германскіх мовах) адносяцца да першай палавіны XVII ст. Бел. вар.: Д о 6ровольскнй, I, стар. 701—703, № 14; В a г a g, стар. 432, № 74. Рус. вар.—: 11 (АА, стар. 103). Укр. вар.: Грннченко, II, № 134; В a г 4 с z, стар. 40; К о 1 b е r g, 1888, IV, № 33; Етнсгр. зб., IV, стар. 349 (асобныя матывы); Гнеднч, IV, стар. 57—59, № 1525; Л і н т у р, Сатнра, стар. 162—163. Польск.— 2 (Krzyz., II, стар. 141).
129. Аб паповым батраку
АА 1775. Добровольскнй, I, стар. 701—703, № 14. Зал. У. Дабравольскі ў 2-й палавіне XIX ст. у в. Правяржанка Ельнінскага п. Смаленскай губ. ад старога Еўдакіма Хатулі (ад яго ж запісаны тэксты 41—46).
Гл. каментарый І28. У гэтым своеасаблівым варыянце сюжэта «Поп і парабак на начлеэе» галодным начуе ne non, а парабак, і ён шукае ўначы вячэры, засоўвае рукі ў аббіцік (вузкі гаршчок) з дзёгцем, які не можа зняць, і спрабуе разбіць яго аб камснь. але знянацку ўдарас па лысінс папу. Незвычайная для казак тыпу 1775 развязка: non дзякуе напалохаўшаму яго ілжывай весткай работпіку за тое, што дапамог яму спешна пакінуць начлег і пазбегнуць непрыемнасцей: «ато бы там нас задзяржалі і лашадзей бы нашых адпраглі, а цяпер, слава богу, мы дома».
130. Як бацюшка сена сў
АА 1775. Друк. з архіва Л. Барага. Апубл. на нямецкай мове: Ваrag, стар. 432, № 74. Зап. Л. Бараг у 1945 г. у с. Аброва Целяханскага р-на Пінскай (цянер Брэсцкай) вобл. ад Кацярыны Лучыц, 45 г.
Гл. каментарыі да тэкстаў 128, 129.
131. I Іадарожны
АА—. AT—. Часткова далучаецца да сюжэтных тыпаў AT 1572 (Паквіталіся) і 1577* (Жабрак выманьвае грошы). Сержпутовскнй, стар. 128—129, № 63. Зап. А. Сержпутоўскі ў 1890—1900-х гадах на хут. Млынок каля в. Вялікі Рожьш Слуцкага п. Мінскай губ. (цяпер Салігорскі р-н Мінскай вобл.) ад ссляніна Крука.
Варыянты не адзначаны. Назавем рускую і ўкраінскую казкі тыпу 1577* пра жабрака-вымагальніка: Афанасьев, III, № 382; Kolb erg, 1907, стар. 432 -434.
132. Разумная галава
Ср. АА *2120 (Пан з работнікам у дарозе), *2101 (Начное дзяжурства). АІМЭФ, ф. 13, воп. 10, спр. 34, сш. 12, л. 1. Зап. Н. Равіпчык у 1951 г. у в. Кулікі Рудзенскага р-на Мінскай вобл. ад В. К. Чарвяк, 65 г.
У поўных варыянтах першага сюжэта ваўкі з ядаюць каня, гаспадар вязе на сабе воз, а затым і работніка, які забраў яго грошы. Бел. вар. не адзначаны. У рускім Паказальніку АА ёсць спасылка на заўвагу Афанасьева да тэксту 248 (2-е выд.), якая адносіцца да тыпу *2120.
КНІГІ ОНЛАЙН
