Саветызацыя Заходняй Беларусі (1944— 1953 г.).
Прапаганда і адукацыя на службе ідэалогіі
Ян Шумскі
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 326с.
Смаленск 2014
энне ад «смерць шпіёнам» — Я.Ш.), вынікала:
На террлторлл Западной Белоруссмн л Ллтовской ССР местное населенле предоставляло лм продовольствле, указывая также на Meera длслокацлл частей Красной Армлл. 14з показанлй задержанных немцев установлено, что чаіце всего лм помогало населенле польской л ллтовской нацлональностл. Унтерофлцер Глцман показал, что в Белорусслл населенлё плохо относллось к немцам, в Западной Белорусслл — лучше, в Ллтве — очень хорошо. Населенле Западной Белорусслл л Ллтвы охотно показывало дорогу, прлглашало домой, снабжало продовольствлем52.
Падобныя праявы зычлівага стаўлення да нямецкіх салдат пацвярджаюцца і іпшымі крыніцамі. Занепакоены такой сітуацыяй начальнік контрразведкі СМЕРШ 3га Беларускага фронту генераллейтэнант Зяленін выдаў указ мясцовым уладам распрацаваць спецыяльную пастанову, якая паведамляла б пра «адказнасць грамадзян за дапамогу нямецкім бадзяжпым салдатам і афіцэрам»53.
У цывільную адміністрацыю, сфармаваную на занятых тэрыторыях, увайшлі пераважна асобы немясцовага паходжання. Эліту складалі дзеячы камуністычнай партызанкі, якія пераважалі ў партыйных і савецкіх оргапах вышэйшага і ніжэйшага звяна. Усе абласпыя і раённыя кадры дзяржаўнага апарату Гродзенскай вобл. былі сфармаваны з прадстаўнікоў савецкіх партызан. Каля 300 чалавек былі адпраўленыя на курсы павышэння кваліфікацыі пры ЦК КП(б)Б.
ЗНІШЧАЛЬНЫЯ БАТАЛЬЁНЫ
Партыйнымі ўладамі ў супрацоўніцтве з начальнікам НКУС Гродзенскай вобл. Градасавым пачалі стварацца знішчальныя батальёны, якія складаліся з партыйнага і савецкага актыву54. Знішчальныя батальёны аднавілі дзейнасць згодна з рашэннем ЦК КП(б)Б ад 14 чэрвеня 1944 г. Яны налічвалі да
51 Chmielarz A. Likwidacja podziemia polskiego na Nowogrodczyznie i Wilenszczyznie (1942—1945) // Z dziejdw Armii Krajowej na Nowogrodczyznie i Wilenszczyznie (1944—1945.). Warszawa, 1997. S. 186.
52LYA, f. k1, ap. 3, b. 23,1. 211—219. Спецыяльная інфармацыя для народнага камісара НКУС ЛітССР палкоўніка Барташунаса ад 18.09.1944 г.
53 Ibidem.
^ДАГАГВ. Ф. 6195, воп. 1, спр. 163, арк. 19—21. Пратакол № 12 пасяджэння Беластоцкага абкама КП(б)Б, 16.07.1944 г.
І.ІІ. Грамадскапалітычная сітуацыя ў другім паўгоддзі 1944—1945 гг
37
200 чалавек, арганізоўваліся ў кожным горадзе і раёне не пазней чым праз 20 дзён пасля заняцця мясцовасці савецкімі ваеннымі часцямі. Акрамя таго, былі створаны групы садзеяння знішчальным батальёнам, якія набіраліся з правераных людзей, што жылі паза населенымі пунктамі (на хутарах, работнікі лясніцтваў і г.д.)^. У Сапоцкінскім, Свіслацкім, Скідзельскім і Крынкаўскім раёнах Гродзенскай вобл. пры РА (раённых аддзелах) НКУС былі арганізаваны батальёны, якія складаліся са 100 чалавек, у Гродзенскім і Ваўкавыскім — са 150, у Гродне ж — з 200 чалавек56.
Згодна з загадам НКУС БССР № 601 52544, штабы знішчальных батальёнаў былі падпарадкаваны Упраўленню па барацьбе з бандытызмам НКУС. У студзені 1945 г. у НКУС на рэспубліканскім узроўні быў створаны 3ці аддзел (знішчальныя батальёны), а таксама аддзелы на ўзроўні абласцей57.
Агульны колькасны склад знішчальныхбатальёнаўі груп падтрымкі пастаяшіа змяняўся. Дысцыпліна ў іх была на нізкім узроўні, зафіксаваны выпадкі, калі члены груп здзяйснялі злачынствы, у тым ліку рабункі, удзельнічалі ў арганізаваных бандах. 19 красавіка 1946 г. для вырашэння гэтай праблемы быў выдадзены загад намесніка міністра ўнутраных спраў СССР генераллейтэнанта Раснога № 1/6103. Выконваючы гэтае распараджэнне, міністр унутраных спраў БССР Бельчанка даручыў тэрытарыяльным органам МУС перагледзець асабісты склад карных батальёнаў і груп падтрымкі з мэтай ачышчэння іх ад «ненадзейных і пасіўных асоб»58.
СТВАРЭННЕ АДМІНІСТРАЦЫІ.
АДНОСІНЫ 3 МЯСЦОВЫМ НАСЕЛЬНІЦТВАМ
Раённыя аддзелы міліцыі таксама фармаваліся з былых партызанаў. На тых тэрыторыях, дзе жылі падякі (якія самі так сябе вызначалі, што пацвярджалася шматлікімі савецкімі крыніцамі і паводзінамі насельніцтва, якое трымалася польскасці), яны на 100% складаліся з немясцовых кадраў. Раённы аддзел міліцыі ў Радуні налічваў 30 чалавек — былых удзельнікаў савецкай партызанкі. Ім былі дадзены наступныя характарыстыкі:
55 Рыбак Н. Метады і сродкі ліквідацыі акаўскіх і постакаўскіх фармаванняў у заходніх абласцях Беларусі // Biatoruskie Zeszyty Historyczne. № 14. 2000. С. 178.
’6 ДАГАГВ. Ф. 6195, воп. 1, спр. 163, арк. 138—139. Пастанова бюро Гродзенскага абкама «Аб арганізацыі знішчальных батальёнаў у раёнах», 18.09.1944, падпісаў сакратар абка.ма Эльман.
57ГАРФ. Ф. 9478, оп. 1с, д. 518, л. 5. Справаздача аб працэсе камплектавання знішчальных батальёнаў НКУС і груп садзеяння, 31.08.1945 г., падпісаў начальнік 3га аддзела НКУС БССР падпалкоўнік Эмінаў.
'ТАРФ. Ф. 9478, оп. 1с, д. 557, л. 15—16. Інфармацыйная запіска намесніку міністра ўнуграных спраў СССР Раснаму ад міністра ўнутраных спраў БССР Бельчанкі ад 29.04.1946 г. У ходзе следства было ўстаноўлена, што частка членаў знішчальных батальёнаў выкарыстоўвала атрыманую зброю і сваё становішча для звычайных рабункаў і марадзёрства. У Гродзенскай вобласці ў студзені—сакавіку 1946 г. была ліквідавана банда рабаўнікоў, у склад якой уваходзілі два члены груп садзеяння. Падобныя выпадкі мелі месца і ў інпіых абласцях БССР.
38
Раздзел I. Палітычная сітуацыя і яеразвіццё ў 1944—1953 гадах
Гродна, вул. Ажэшкі.
I.II. Грамадскапалітычная сітуацыя ў другім паўгоддзі 1944—1945 гг.
39
В составе райотдела НКВД находшся 30 бывшмх партнзан, которые в отряде не отлпчалнсь дмсцііплнной н хорошнм поведеннем. Заннмаются беззаконнем, вымогая водку, мед, сало. В случае огказа пронзводят обыскм в домах54.
Відавочна, што ім цяжка было адмовіцца ад старых звычак. Амаль усе кіраўнічыя пасады ў Радунскім раёне таксама былі занятыя былымі савецкімі партызанамі (98 чалавек)60.
3 самага пачатку ўзаемаадносіны паміж мясцовым насельніцтвам і прыезджымі кадрамі быді нацягнутымі. Нявыхаванасць, нізкі ўзровень адукацыі, нежаданне зразумець мясцовыя ўмовы і традыцыі, а часта і адкрытая пагарда абумовілі тое, што грамадскасць лічыяа ўладу чужой. Савецкая ўлада перамагла, што давала некаторым яе прадстаўнікам падставы злоўжываць сваім становішчам. Гэта праяўлялася, у прыватнасці, у тым спосабе, якім здабывалі сабе месца пражывання многія савецкія функцыянеры. Найчасцей гэта адбывалася на падставе жыллёвага ордара, выдадзенага адпаведным аддзелам мясцовых органаў улады. У Гродне гарадскі жылдёвы камітэт выдаваў ордары на жыллё, у якім пражывалі палякі. Ордары атрымлівалі вайскоўцы, мйіцыянты, партыйныя функцыянеры, якія, засядяючыся ў адзін з пакояў у доме, вымушалі гаспадароў выселіцца з кватэры. Так, жыхарку Гродна Рачкоўскую разам з пяццю дзецьмі вымусіў пакінуць двухпакаёвую кватэру і выехаць у Польшчу нейкі маёр Дарожка. Началыіік пашпартнага аддзеда, маючы ордар на адзін з пакояў у кватэры гродзенца Лапы, прымусіў яго разам зусёй сям'ёю выехаць з кватэры. Ордары на кватэры палякаў атрымлівалі таксама некаторыя партыйныя функідыянеры. Усё ўказвае на тое, што гэта былі мэтанакіраваныя дзеяшіі. Меркаванне пацвярджаецца партыйнымі дакументамі, у якіх, між іншага, згадваецца:
(...) на массовую заішсь в Польшу, несомненно, влпялн м многочныенные факты нарушення соцпалпстмческой законностн — необоснованные аресты, сяучан нзбнення поляков, незаконное нарушенне прав поляков61.
Вярхушка савецкага апарату мела большы апетыт, чым яе сярэдняе і ніжняе звенні. Старшыня Гродзенскага выканкама Саўкоў, незадаволены, напэўна, трохпакаёвай кватэрай, у якой жыла яго сям'я, прымусіў выселіцца з дома № 11 на вуліцы Міцкевіча чатыры сям'і, у тым ліку і гаспадыню дома гр. Вайцяхоўскую. Трэба заўважыць, што гэты дом не падпадаў пад нацыяналізацыю. Некадькі месяцаў адзіная ў Гродне рамонтнабудаўнічая
’’ДАГАГВ. Ф. 11, воп. 1, спр. 3, арк. 22. Пратакол № 8 Радунскага РК КП(б)Б, 08.12.1944 г.
“ДАГАГВ. Ф. 11, воп. 1, спр. 16, арк. 64. Паведамленне аб эканамічнай сітуацыі ў
Радунскім раёне, аб партыйнапалітычнай працы і мерапрыемствах грамадскакулыурнага
характару ад 17.07.1944 г., за подпісам сакратара Аескіна. Паводле дакумента, у Радунскім
раёне пражываяі «пераважна паяякі, быяо крыху беларусаў і літоўцаў». Перад пачаткам
вайны з Германіяй у 1941 г. у раёне пражывала 31 300 чалавек, у ліпені 1944 г. — 29 469. Са
122 камсамольцаў раёна толькі 16 чалавек (палякі) былі мясцовага паходжапня, астатнія — прыезджыя.
61 НАРБ. Ф. 4, воп. 29, арк. 83—84. Паведамленне аб выкананні Гродзенскім абкамам КП(б)Б пастановы ЦК УКП(б) ад 20.01.1945 г. «Аб палітычнай працы арганізацый сярод насельніцтва заходніх абласцей БССР», 03.07.1945 г.
40
Раздзел I. Палітычная сітуацыя і яе развіццё ў 1944—1953 гадах
брыгада, якая складалася з дзевяці чалавек, рамантавада выу для старшыні выканкама. Апошні ж за гэты час паспеў з'ездзіць у Германію, адкуль прывёз у якасці трафея дывапы, швейныя машынкі, мэбдю, вопратку і г.д. Пра ўсё гэта было вядома партыйнай уладзе на гарадскім і абласным узроўнях. Такі дад жыцця не мог не звярнуць на сябе ўвагі. Таму было прынята рашэнне «пакараць» тав. Саўкова, перавёўшы яго на пасаду начальніка аддзеда сельскай гаспадаркі і калгасаў Гродзенскай вобл. Праз два гады начальнік Гродзенскага МДБ меў у сваім дасье матэрыял, які выразна сведчыў, што згаданая асоба не пакінуда старыя звычкі62.
На раённым узроўні выпадкі самаводьнага займання кватэраў новымі кадрамі былі куды бодьш брутадьнымі. Кіраўнік Радунскага НКУС Кабанаў вымусіў сям'ю лекара 3. пакінуць сваю кватэру, арыштаваўшы ягоную дачку і пабіўшы яе шомпалам. Пры гэтым Кабанаў гаварыў: «Няма чаго пытацца: каді спадабалася кватэра — трэба займаць»63.
Падобным чынам знайшоў сабе кватэру і кіраўнік Радунскага РА НКДБ Шавелаў. Больш за тое, ён паводзіў сябе недапушчадьна таксама і ў адносінах да прадстаўнікоў мясцовай улады, «выказваючы непавагу» супрацоўнікам выканкама і райкама і ігнаруючы іх распараджэнні64. Можна прывесці шмат прыкладаў, якія сведчаць пра злоўжыванне супрацоўнікамі НКУС/ НКДБ сваімі пасадамі, пра іх выключнае становішча ў параўнанні з іншымі прадстаўнікамі партыйнага і савецкага апарату, пра іх неабмежаваную ўладу над грамадствам. Гэта прызнавалі нават самі савецкія функцыянеры, напрыкдад, характарызуючы працу седьсаветаў, якія скдададі нізавы ўзровень органаў савецкай улады ў рэгіёне. Між іншым зазначаецца: «да цяперашняга моманту (03.07.1945 г. — Я.Ш.) сельсаветамі кіруюць ваенкаматы, органы НКУС/НКДБ і г.д.»
Падчас пастаўкі дроваў з лесу 12 дютага 1945 г. Гродзенскі раённы выканкам мабілізаваў на працу 500 фурманоў і 600 дрывасекаў. У той самы дзень атрад НКУС, праводзячы аблаву на дэзерціраў (мясцовых, якія, напэўна, ухіляліся ад службы ў Чырвонай Арміі — Я.Ш.), брутальна ра
КНІГІ ОНЛАЙН
