Саветызацыя Заходняй Беларусі (1944— 1953 г.).
Прапаганда і адукацыя на службе ідэалогіі
Ян Шумскі
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 326с.
Смаленск 2014
лю міграцый — уцёкаў у больш заможныя рэгіёны. Адным з кірункаў міграцыі была Заходняя Беларусь.
У Ашмянскім раёне (цяпер — Гродзенская вобл.), які лічыўся багатым і ўраджайным краем, паводле партыйных дадзеных, у жніўні 1945 г. пражывала 1700 сем'яў бежанцаў з Віцебскай і Мінскай абласцей БССР. Партыйны функцыянер Гарбуноў піша ў сваёй справаздачы: «Ніхто ў раёне не ведае, што гэта за людзі»74.
Журналіст цэнтральнай савецкай газеты «Правда» паведамляў галоўнаму рэдактару сваё ўражанне ад прыезду ў Беларусь вясной 1946 г. (ліст пазначаны грыфам «Зусім сакрэтна» — Я.Ш.):
В мае находнлся на террнторнл Новоі’рудского н Несвмжского районов Барановлчской областм, где наблюдал людей, пдуіцмх с сумкамл лз колхозов Внтебской н Гомельской областм по направленпю Западной Белорусснм, Украмны м Ялтвы. Этн людм устранваются на работу в лесхозах, нанпмаются пастухамн. Впд этмх чахлых, оборванных м голодных людей осложняет полнтлческую работу н дает пншу для антмсоветской пропаганды (...)• Я посетмл также восточные районы БССР, в Освейском районе в колхозе «Красные стрелкн» людп едя г лебеду, березовую л сосновую кору, н это 2 года после освобожденпя!75.
Гэтаепаведамленнебылоперададзенаўвышэйшаепартыйнаекіраўніцтва, сакратарам Жданаву, Кузняцову і Папову. Партыйная праверка з Масквы пацвердзіла вышэйзгаданыя факты. Як даносіў амаль праз месяц інспектар ЦК УКП(б) Задзіёнчанка, «тысячы калгаснікаў вымушаны перасяляцца ў заходнія вобласці Беларусі і Украіны, каб працаваць як парабкі ў заможных гаспадароў»76. Заключэнне справаздачы і поўная адсутнасць прапановаў па вырашэнні гэтай праблемы вельмі характэрныя для падобных справаздач: «Гэта шкодзіць арганізацыі калгасаў у заходніх абласцях, а таксама дыскрэдытуе калгасны лад»77.
Занепакоенасць апісанай сітуацыяй і вялізная хваля перасяленцаў вымусіла мясцовых сакратароў звяртацца ў партыйныя органы абласнога і рэспубліканскага ўзроўню з просьбай дапамогі. Сакратар Ашмянскага РК КІІ(б)Б паведамляў, што з 15.02.1947 г. у раён масава прыбываюць людзі з Чарнігаўскай, Палтаўскай і Сумскай абласцей (Усходняя Украіна), якія расказваюць пра страшны голад у калгасах зза неўраджаю 1946 г. Галодныя
73 3мма В.Ф. Голод в СССР 1946—1947 годов: пролсхожденне м посдедствня. Москва, 1996. У манаграфіі расійскага аўтара на аснове сакрэтных дакументаў з дзяржаўных і партыйных архіваў СССР, дістоў, успамінаў у хранадагічным парадку рэканструюецца сітуацыя пасдяваеннага голаду ў СССР, анадізуюцца яго прычыны, вынікі і маштабы.
74 Цыт. паводде: Освобожденная Беларусь ... С. 311. Паведамденне аб ходзе жніва і сітуацыі ў раёнах Мададзечанскай вобд. і Відзскага раёна Полацкай вобл., 14.07.1945 г.
’’РГАСПМ. Ф. 17, оп. 122, д. 117, л. 26. Інфармацыйная запіска. За подпісам Зямцова, 13.06.1946 г.
’‘РГАСПН. Ф. 17, оп. 122, д. 117, л. 2. Інфармацыйная запіска Патолічава і Кузняцова Жданаву, 8.07.1946 г., за подпісам Задзіёнчанкі.
77Там же.
II.II. Змены ў нацыянальным складзе насельніцтва
103
людзі жабравалі па хатах і браліся за любую працу дзеля кавалка хлеба. Змучаныя жыхары Усходняй Украіны сцвярджалі, што каді праз некалькі дзён сітуацыя не выправіцца і кадгаснікі на Украіне не атрымаюць хдеба, адбудзецца паўстанне і змена ўлады78. Удада ў Мінску, баючыся прадпрымаць якіянебудзь дзеянні, накіравала гэты діст у Маскву Жданаву. Першы сакратар ЦК КП(б)Б Гусараў тлумачыў у пісьме ў Маскву:
Кулакп н католмческое духовенство пспользуют создавшуюся сптуацмю для распространенмя лжпвых слухов о колхозах восточных областей іі антпколхозной аштацнп79.
Ен меркаваў, што ўсё гэта настройвала сялян супраць утварэння калгасаў і ўступлення ў іх. Гусараў прапаноўваў у той час запаволіць тэмпы калектывізацыі, бо новаствораныя калгасы будуць дыскрэдытаваць калгасны лад80.
Найбольшая частка людзей атрымлівала працу ў прыватных сядянскіх гаспадарках. Гэта выклікала вялікую занепакоенасць не толькі сярод вышэйшага партыйнага чынавенства, але таксама і ў службах дзяржаўнай бяспекі. Бежанцы з усходу, апавядаючы пра рэаліі жыцця ў СССР і пра калгаснае пекла, наносілі непапраўны ўдар савецкай прапагандзе, бо ўсе яе высілкі сыходзілі на нішто: казкі пра шчаслівае і заможнае жыццё ў СССР не стасаваліся з тым, што расказвалі самі савецкія людзі. Начальнік Гродзенскага аддзела НКДБ палкоўнік Палітыка «вельмі старанна» збіраў пры дапамозе даносчыкаў і інфарматараў усё, што датычылася гэтай тэмы, галоўным чынам, выказванні «ўсходнікаў». 3 гэтых выказванняў скдадваўся цалкам непрывабны вобраз савецкай улады. Жыхарка вёскі Раманава (Віцебская вобл.)* беларуска Аляксандра Дістраценка, якая ўцякла ў Заходнюю Беларусь, расказвала наступнае: «У калгасах мы галадалі, прыехалі сюды, каб зарабіць на кавалак хлеба»81. Падобная матывацыя кіравала яшчэ адным бежанцам, які прыйшоўзКалінінскай вобл. (Расія). Ён перасцерагаўжыхароўСкідзельскага раёна Гродзенскай вобл. наступнымі словамі:
Вндмте сколько нашего братакодхознмка прпехало к вам. Условля жпзнн у нас невыносммые, колхозы развалпваются, людн запрягаются вместо коней для пахоты. Колхознмкм гЬлодают п массово покмдают колХОЗЫ82.
Выказванні такога кшталту гучалі і ў іншых раёнах Гродзенскай вобл. Гэтыя выказванні «ўсходнікаў», якія самі сдужылі ім пацверджаннем, спрыялі
™НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 543, арк. 50—51. Інфармацыйная запіска №055/1, 8.03.1947 г., за подпісам Тубеліса.
79НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 543, арк. 3. Паведамленне 1га сакратара ЦК КП(б)Б Гусарава «Аб працы ЦК КП(б)Б», 21.04.1947 г.
“’Тамсама.
Раён не ўказаны (у Віцебскай воб.\. вёскі з такой назвпй ёсць \j Бешлнковіцкім і Глрлдоцкім раёнах. — Ря\).
81 НАРБ. Ф. 4, воп. 51, спр. 11, арк. 202—204. Інфармацыйная запіска, 17.08.1946 г., за подпісам начальніка УМДБ Гродзенскай вобл. палкоўніка Палітыкі.
82Тамсама.
104
Раздзел II. Змены ў складзе насельніцтва і сацыяльнаіі структуры
фармаванню ў мясцовага насельніцтва крытычпага стаўлення да савецкай рэчаіснасці. Нехта Клыжук, жыхар вёскі Локна Скідзельскага раёна, якога мясцовае НКДБ апрацоўвала ў той час як «антысаветчыка», задумваўся над прычынамі, што вымушаюць шматтысячныя натоўпы з усходу ісці ў Заходнюю Беларусь:
Колхознмкм ііз Велмколукской, Калшшнской м другмх областей прпезжают к нам за хаебом. Нпкто не едет в колхозы в Смбмрь млн в Поволжье. Можно предположнть, как жмвется в этмх колхозах83.
Ядвіга Урублеўская, якая у 1946 г. разам са сваякамі ўцякла ад голаду з Чэрвенскага раёна Мінскай вобл. у Заходнюю Беларусь, згадвае, што спачатку быў вялікі попыт на рабочую сілу, асабдіва там, дзе арганізоўваліся дзяржаўныя, у тым ліку сельскагаспадарчыя прадпрыемствы. Мясцовае насельніцтва, маючы на той час уласную зямлю, неахвотна ішло працаваць на дзяржаву, бо лічыла савецкую ўладу часовай. Прыезджыя людзі часта выклікалі непрыязнасць, бо ўсе чарговыя мерапрыемствы савецкай улады атаясамляліся з новымі людзьмі. Ядвіга Урублеўская згадвае, што іх называді «саветкамі», «бальшавікамі»84. Затое для прыезджых перасяленне ў Заходнюю Беяарусь часта было адзіным шанцам уратавацца ад голаду і атрымаць нармальныя ўмовы жыцця. Mae значэнне таксама той факт, што на дзяржаўных прадпрыемствах, у тым ліку і ў саўгасах85, паёк выдаваўся таксама і на дзяцей працаўнікоў. У калгасах жа тым, хто не працаваў, пагражада галодная смерць, бо яны маглі выжыць толькі з агарода.
ЗАСЯЛЕННЕ ЗАХОПЛЕНЫХТЭРЫТОРЫЙ
У канцы 1940х гг. у Савецкім Саюзе досыць моцнай быда тэндэнцыя да запаўнення незаседеных тэрыторый за кошт жыхароў іншых рэгіёнаў. У выпадку засядення здабытых тэрыторый (напрыкдад, Кадінінградская вобл.) вядікую родю адыгрываў прапагандысцкі фактар. Савецкая ўдада праводзіда прапагандысцкую кампанію на тэму перасядення на новыя земді, дзе плывуць малочныя рэкі. Цікава, штободьшасць перасяденцаўуКадінінградскую вобл. быді жыхарамі ўсходніх абласцей Беларусі альбо тымі, хто спыніўся ў заходняй яе частцы падчас вайны ці пасля яе.
Ураджэнец Усходняй Беларусі Віктар Жаўткевіч успамінаў, што большасць пераселеных ва Усходнюю Прусію ў 1946—1947 гг. складалі жыхары ўсходніх абласцей БССР. «Савецкая прапаганда абяцала нам рай, і мы
“НАРБ. Ф. 4, воп. 51, спр. 11, арк. 202—204. Інфармацыйная запіска, 17.08.1946 г., за подпісам начальніка УМДБ Гродзенскай вобл. палкоўніка Палітыкі.
мУспаміны Ядвігі Ляскоўскай (у дзявоцтве — Урублеўская), 1935 г.н., в. Мехаўка Чэрвеньскага раёна (Мінская вобл.). Запісаны аўтарам 21.07.2006 г.
85 Саўгас — дзяржаўная сельская гаспадарка ў СССР. Саўгасы ствараліся на землях былых памешчыкаў, на якіх, як правіла, быў добры сельскагаспадарчы інвентар, жывёла, гаспадарчыя пабудовы і г.д. Найважнейшая розніца паміж калгасамі і саўгасамі ў пасляваенны перыяд заключалася ў спосабе аплаты за працу: саўгасы лічыліся дзяржаўнымі прадпрыемствамі, на якіх плацілі заробак, выдавалі харчовы паёк, у тым ліку і на дзяцей. Калгасы ж лічыліся добраахвотнай кааперацыяй усіх працоўных, дзе разлік (пераважна натурай) праводзіўся пасля выкананнядзяржпаставаку канцы года.
ІІ.ІІ. Змены ў нацыянальным складзе насельніцтва
105
сапраўды ўбачылі двухпавярховыя камяніцы, пакрытыя дахоўкай, — гаворыць Жаўткевіч. —Дома ў нас былі драўляныя хаты з саламяным дахам. Аднак першыя гады мы баяліся, дзверы на ноч заўсёды зачынялі з сярэдзіны, апляталі калючым дротам»86.
Тое, што жыхары Заходняй Беларусі неахвотна пакідалі радзіму, пацвярджае ў сваіх даследаваннях і беларускі гісторык Сяргей Токць. Паводле яго дадзеных, цэнтральная ўлада з года ў год патрабавала ўсё больш людзей. У 1952 г. Савет Міністраў СССР патрабаваў ад Беларусі чалавечага кантынгенту ў памеры 9 тыс. сем'яў для перасялення ў КарэлаФінскую ССР і ў розныя рэгіёны СССР87. Нягледзячы на актыўную прапаганду і намаганні мясцовай улады, план выканаць не ўдалося. Улады не ўлічвалі магчымасці кожнага рэгіёна і стаўлення мясцовага насельніцтва да іх пачынанняў, а стаўленне гэтае было зазвычай вельмі крытычным. Сакратар Пінскага абласнога партыйнага камітэта Цецюшаў наступным чынам ахарактарызаваў та
КНІГІ ОНЛАЙН
