Саветызацыя Заходняй Беларусі (1944— 1953 г.).
Прапаганда і адукацыя на службе ідэалогіі
Ян Шумскі
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 326с.
Смаленск 2014
spolitej jako model patologiczny funkqonowania klasy politycznej (1939—1953) // Tygiel Narodow. Stosunki spoieczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 1939—1953. Warszawa, 2002. S. 39—94), якія ахопліваюць як перыяд 1939—1941 гг., так і пасляваенныя гады, але асноўную ўвагу аўтар надае менавіта 1939—1941 гг. Розныя аспекты праблемы савецкай кадравай палітыкі ў перыяд «першых Саветаў» разглядаюцца ў працах Войцеха Сляшыньскага (Sleszynski W. Okupacja sowiecka na Bialostocczyznie 1939—1941. Propaganda i indoktrynacja. Bialystok, 2001), Альбіна Главацкага (Glowacki A. Sowieci wobec Polakow na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939—1941. Lodz, 1997), y калектыўнай працы пад рэд. Адама Судала (Sowietyzacja Kresow Wschodnich II Rzeczpospolitej / red. A. Sudol. Bydgoszcz, 1998), y зборніку дакументаў пад рэд. Т.Стшэмбаша (Okupacja sowiecka 1939—1941 w swietle tajnych dokumentow / red. T. Strzembosz. Warszawa, 1996) i inni. Кадравае пыгашіе КП(б)Б y дадзены нерыяд разгледзеў у сваім аргыкуле беларускі гісторык Анаголь Вялікі: Вялікі А. Кадравая палітыка КП(б)Б у Заходняй Беларусі ў 1939—1941 гг. // Назаўсёды разам: да 60годдзя ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР. Мінск, 1999. С. 102—108.
'"’Бодак А. Некоторые вопросы кадровой полпгмкм в Беларусп в послевоенное десятмлетпе // Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы развіцця заходняга рэгіёна Беларусі: Матэрыялы міжнароднай навуковапрактычнай канферэнцыі. Брэст, 23—24 красавіка 1998 г. Частка II. Брэст, 1998. С. 231—238.
”Tokc S. Zmiana struktury narodowosciowej na pograniczu polskobialoruskim w BSRS (1944—1959) // Bialostockie Zeszyty Historyczne. № 21. 2004. C. 117—131.
110
Раздзел II. Змены ў складзе насельніцтва і сацыяльнай структуры
МЯСЦОВАЕ НАСЕЛЬНІЦТВАЎСАВЕЦКАЙ I ПАРТЫЙНАЙ
АДМІНІСТРАЦЫІ
Як ужо згадвадася ў папярэднім раздзеде, прысвечаным грамадскападітычнай сітуацыі ў Заходняй Бедарусі, частка мясцовых кіраўнічых кадраў скдададася з быдых савецкіх партызанаў. Аетам 1944 г. у Мінску ддя іх спецыядьна быді арганізаваны курсы павышэння квадіфікацыі. Масква таксама не быда абыякавай да гэтай прабдемы. У снежні 1944 г. быда прынята пастанова ЦК УКП(б) «Аб узмацненні партыйных і савецкіх органаў заходніх абдасцей БССР». Дачэрвеня 1945 г. з усходніх у заходнія вобд. БССР прыехада 1060 чад., якія заняді пасады ў партыйным апараце, і 2 200 — у адміністрацыйным98. 7 лютага 1945 г. ЦК УКП(б) пастанавіў накіраваць у заходнія вобласці БССР 50 слухачоў Вышэйшай партыйнай школы пры ЦК УКП(б)99. Аднаго з іх, Васідя Харчыстава, накіравалі на пасаду першага сакратара райкама ў Лідзе. На момант, калі ён заняў пасаду, раённая лідская арганізацыя налічвала 15 чадавек. На працягу двух гадоў яна павялічыдася ў дзесяць разоў100. У справаздачы, якая характарызуе працу Лідскага партыйнага камітэта, напісана:
Все номенклатурные руководяіцне работннкн Ллдского ГК КП(б) являются гражданаміі пз восточных областей. Совершенно отсутствует выдвмженме на руководяіцую работу мз местного населенмя. (...) Отсутствпе выдвмженмя местных граждан на руководяіцне работы ГК КП(б)Б обгясняет отказом местного актмва ввмду боязнм нм враждебных элементов. В действмтельностм же такое обьясненпе нельзя прмзнать правмльным м счлтать, что главной прмчмной отсутствня выдвмженмя нз местного населенмя на руководяіцпе работы обт>ясняется отсутствнем проведення воспмтательной массовополмтмческой работы средм местного населення п выявлення местногр актнва п рабогы с ннм101.
Адсутнасць даверу да мясцовых людзей, «заходнікаў», выражалася, між іншым, у ігнараванні іх кандыдатур пры камплектаванні органаў мясцовай партыйнай і савецкай адміністрацыі. У Гродзенскай вобл., як гэта вынікае са справаздач Камісіі партыйнага кантролю, большасць наменклатуры складалася з людзей немясцовага паходжання. Так, у Шчучынскім раёне камплектаванне адміністрацыі адбывалася за кошт «таварышаў, накіраваных абкамам КП(б)Б, былых партызанаў і дэмабілізаваных з Чырвонай Арміі». Членаў партыі і кандыдатаў на ўступленне ў раёне было 188 чалавек, з якіх
'wTokc S. Zmiana struktury ... S. 121.
‘” У Маскве пры ЦК УКП(б) у той час існавала Вышэйшая школа партыйных арганізатараў (1936—1946 гг.), у якой навучаліся супрацоўнікі апарату ЦК рэспубліканскіх партый, абкамаў, райкамаў УКП(б). У 1946 г. іпкола далучылася да Вышэйшай партыйнай школы (ВПШ) пры ЦК УКП(б). 3 1944 г. дзейнічала таксама Завочная вышэйшая партыйная шкода, якая мела разбудаваную структуру на ўзроўні абласцей.
""‘НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 130, арк. 248—250. Інфармацыйная запіска, за подпісам 1га сакратара Лідскага РК КП(б)Б Харчыстава, 29.11.1946 г.
"" НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 580, арк. 96—97. Справаздача аб выніках праверкі Лідскага партыйнага камітэта на 18.06.1947 г.
ІІ.ІІІ. Кадравая палітыка
111
толькі 29 (у тым ліку 9 членаў УКП(б)) •— мясцовага паходжання102. Вельмі распаўсюджанай была практыка, калі на пасады ў адміністрацыі, у гаспадарчых структурах і г.д. прызначалі людзей, якія прыехалі з самых розных закуткоў СССР, абы толькі не мясцовых. У выніку часта здараліся выпадкі, асабліва ў сферы гандлю, калі такія асобы, правёўшы шэраг фінансавых махінацый, уцякалі з дзяржаўнымі грашыма. Так, адзін з функцыянераў на сходзе савета спажывецкага кааператыва зазначыў наступнае:
Райпотребсоюз кадры нз местного населенля не подбмрает, а ставмт за прплавкн всякпх проходймцев, которые прмсванвают государственные ценностн, после чего, как правмло, скрываются. Характерно, что в тех торгуюіцнх гочках, где работают выдвннутые лз местного наседенмя, прмчем работают по 2 с лніпннм года в отдельных магазпнах, но растрат не нмеется'03.
У раённы аддзел міліцыі ў Шчучыне толькі ў 1947 г. узялі на працу 9 мясцовых чалавек, праца якіх атрымала станоўчую ацэнку з боку раённага кіраўніцтва. Паказальным з'яўляецца тое, што ў сялянскім асяроддзі на той час існавалі катэгорыі ацэнак «сваіх» і «чужых». У Шчучынскі раён прыехала пэўная колькасць перасяленцаў з Расіі (Калінінская, Вялікалуцкая і інш. вобласці). У створаных калгасах таксама існаваў падзел на два лагеры: «нашых калгаснікаў» і «калгаснікаў з Саветаў»104.
У Гродзенскім раёне на працягу 1946 г. — першай паловы 1947 г. пытанне кадраў ніводнага разу не было прадметам разгляду на пасяджэннях бюро райкама. На кіраўнічыя пасады ў структуры райкамаў накіроўваў абкам КП(б)Б. Раённы партыйны камітэт праводзіў набор кадраў на ніжэйшыя пасады такім чынам, каб мясцовае насельніцтва не атрымлівала ніякіх значных пасад. Пра гэта сведчаць, у прыватнасці, партыйныя дакументы:
Прп налпчші всех возможностей для выдвмженмя работнпков пз местного населенмя (і/ Гродзенскі РК КП(б)Б —Я.Ш.), тем не менее выдвмженме лдет больше за счет товарміцей мз восточных областей. І4з 9 зав. мельнлцамм местных только 3 человека, лз 22 председателей с/с — 13 местных, нз 35 сотруднлков РО МВД — 4 человека, в судебных органах п прокуратуре местных работнлков нет. (...) Так, пз 52 секретарей первлчных комсомольскмх органлзацлй только 15 явдяются местнымл. (...) В аппарате райкома комсомола лз руководяіцлх работнлков только одлн товарлш лз местных105.
Прадстаўленасць мясцовага насельніцтва ў партыйных арганізацыях Гродзенскай вобл. была мізэрнай. Паводле дадзеных на 1 студзеня 1947 г., з 1064 чалавек, якія працавалі ў Гродзенскім абкаме, мясцовых было толькі 79 ча
1112 НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 580, арк. 107. Справаздача аб выніках праверкі працы з кадрамі у Ваўкавыскім, Мастоўскім і Шчучынскім раёнах.
'“’Тамсама, арк. 108.
"“Тамсама, арк. 111.
1,15 НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 580, арк. 119—124. Паведамленне аб працы з кадрамі ў Гродзенскім, Бераставіцкім і Свіслацкім райкамах КП(б)Б Гродзенскай вобл. за 12—15.06.1947 г.
112
Раздзел II. Змены ў складзе насельніцтва і сацыяльнай структуры
лавек, або 7,4%. За наступныя сем месяцаў сітуацыя асабліва не выправілася, колькасць мясцовых павялічылася тодькі да 91 чадавека (8,9%). У гарадскіх і раённых партыйных камітэтах Гродзенскай вобд. з мясцовых працавала 1223 асобы, што скдадада 25,8%106. У Аідзе, другім па велічыні горадзе Гродзенскай вобл., з 250 партыйных функцыянераў толькі трое былі мясцовымі, у Радунскім з 218 — трое, у Сапоцкінскім з 209 — 26 чалавек. У апараце Гродзенскага гарадскога партыйнага камітэта не было ніводнага прадстаўніка мясцовага насельніцтва. У некаторых раёнах сітуацыя была лепшай. Так, у Васілішкаўскім раёне мясцовыя ў райкаме складалі 56%, у Поразаўскім — 50%, у Бераставіцкім — 41%107. Аднак гэта не выпраўляла агульнай сітуацыі. На пачатку 1951 г. Гродзенская абласная партыйная арганізацыя налічвала 7 219 чалавек, з іх мясцовых было толькі 891 (12,3%). У 1952 г. сярод членаў партыйнай арганізацыі Гродзеншчыны ў КПЗБ раней уваходзіла 108 чалавек (1,5% ад агульнай колькасці); дзесяць з іх былі яўрэямі, астатнія — беларусамі. Некалькі з іх займалі пасады на раённым узроўні, большасць былі звычайнымі калгаснікамі108.
Падобнай была сітуацыя і ў іншых заходніх абласцях БССР. У Глыбоцкім раёне (Полацкая вобл.) з 464 супрацоўнікаў партыйнай і савецкай адміністрацыі 157 былі мясцовымі, у Пастаўскім раёне (Маладзечанская вобл.) у 1947 г. з ліку мясцовага насельніцтва было вылучана на розныя кіраўнічыя пасады ПОчалавек109. У17 райкамах Заходняй Беларусі з лета 1944 г. да верасня 1947 г. у партыю не было прынята ніводнага з мясцовых. У 1946 г. у заходніх абласцях БССР у партыю было прынята толькі 150 мясцовых сялян”0. Партбілет адкрываў дарогу да пад'ёму па сацыяльнай лесвіцы; мясцовыя людзі ў выніку не мелі фактычна ніякай магчымасці ўдзельнічаць у сацыяльным жыцці і ў кіраванні краінай. Паводле стану на канец 1946 г., у партнаменклатуры па ўсёй БССР беларусаў было 2 870 чалавек (61,8%), рускіх — 1 248 (26,9%), яўрэяў — 282 (6,1%)’”. На жаль, гэтыя дадзеныя не адлюстроўваюць розніцы паміж сітуацыяй у заходняй і ўсходняй частках Беларусі.
СПРОБА «ВЫПРАВІЦЬ» КАДРАВУЮ СІТУАЦЫЮ
3 кожным годам колькасць інтэлігенцыі, якая атрымала адукацыю ў «буржуазнай Польшчы» ці «за мяжой», змяншалася. Згодна з дадзенымі Міністэрства аховы здароўя БССР ад 10 чэрвеня 1949 г., у заходніх абласцях БССР працавалі 1324 урачы і правізары (аптэкары), з іх толькі 38 (у тым ліку
"“’НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 580, арк. 7. Інфармацыйная запіска «Аб працы з кадрамі Гродзенскага абкама КП(б)Б» да 1га сакратара КП(б)Б Гусарава, 18.08.1947 г.
'"’Тамсама.
"“Tokc S. Zmiana struktury ... S. 126—127.
"”РГАСП11. Ф. 17, on. 88, д. 830, л. 25. Паведамденне 1га сакратара ЦК КП(б)Б Гусарава УКП(б), 27.09.1947 г.
""Там же, арк. 17.
"'РГАСПК. Ф. 17, оп. 88, д. 718, л. 40. Справаздача ЦК КП(б)Бу ЦКУКП(б) за 1946 г., без даты, не раней за 31 снежня 1946 г.
ІІ.ІІІ. Кадравая палітыка
113
10 фармацэўтаў з вышэ
КНІГІ ОНЛАЙН
