Саветызацыя Заходняй Беларусі (1944— 1953 г.).
Прапаганда і адукацыя на службе ідэалогіі
Ян Шумскі
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 326с.
Смаленск 2014
так пра навучанне можа прывесці да адмовы нават у выпадках, калі атэстат варта было б зацвердзіць. Гэтае пытанне мае вельмі істотнае значэнне для рэпатрыянтаў. Гэга датычыць таксама цяпераіпняга рэакцыйнага школьнага навучапня, хаця Міністэрства адукацыі стаіць на пазіцыі непрызнання атэстатаў польскіх школ, якія не знаходзіліся пад яго кіраўніцтвам, акрамя атэстагаў, выдадзеных да 1946 г. Аддзел просіць пацвердзіць, іпто на вашай гэрыторыі няма і не было польскіх школ, якія мы фінансуем185.
Прапанова Варшавы, накіраваная ў пасольства Польшчы ў Маскве, якая прадугледжвала пэўныя субсідыі для польскамоўных школ у Вілыіі, напаткала неадабрэнне савецкага боку. Адказ Масквы — «польскія школы ў Літве знаходзяцца на ўтрыманні савецкай улады» — даваў зразумець, што наступныя крокі ў гэтым кірунку непажаданыя186. Адукацыя на польскай мове на тэрыторыі асобных савецкіх рэспублік лічылася выключна ўнутранай справай. 3 1949 г. у адным з рапартаў пасольства Рэспублікі Польшча ў Маскве сцвярджаецца:
Консульскі аддзел Польскага пасольства ў Маскве тлумачыць, іпто ў СССР няма польскай дыяспары ў тым разуменні, як гэта мае месца ў іншых дзяржавах, а таму тутэйшае прадстаўніцтва не можа праводзіць дзейнасць у галіне паланісгыкі і рабіць справаздачы аб ііагрэбах польскай дыяспары ў СССР187.
Палякі ў Савеідкім Саюзе, а асабліва на тэрыторыі Заходняй Беларусі, былі пазбаўлены магчымасці атрымліваць адукацыю папольску і ў выніку русіфікаваліся. Наступствы гэтай палітыкі вельмі адчувальныя зараз, калі большасць тых, хто падае сябе падчас перапісаў палякам паводле нацыянальнасці, не валодае польскай мовай, што адрознівае іх, ііапрыклад, ад палякаў Віленшчыны.
“Archiwum Akt Nowych w Warszawie, sygn. 295/XX101, 18.11.1948 r., k. 1—36.
1X5 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zespot Ministerstwa Oswiaty, sygn. 8/28, k. 6.
'“'Archiwum MZS Polski, Zespol depesz, op. 3, teczka 38, k. 32; op. 3, teczka 37, k. 141.
1X7 Archiwum MZS Polski, Zespol 20 (Biuro Konsularne), teczka 71, k. 1. Дакладная запіска аб патрэбах польскай дыясііары (nr 272/2/49). Гл. дадатак: «Рапарт пасольства Польшчы ў Маскве на гэму польскай дыяспары ў СССР».
III.III. Aceema
209
НАСТАЎНІЦКІЯ КАДРЫ
Вернемся да гаворкі пра пытанні адукацыі. У сістэме школьнага навучання на тэрыторыі Заходняй Беларусі на першы план выйшла пытанне настаўніцкіх кадраў. Гэтай праблеме партыйнае кіраўніцтва надавала шмат увагі, паколькі педагог, па задуме ўлады, павінен быў рэалізоўваць прынцыпы савецкай палітыкі, праводзіць у асяроддзі моладзі новую ідэалогію, якая абапіралася на іншыя каштоўнасці і дактрыны, а таксама весці прапагандысцкую працу сярод насельніцтва. Згодна з дырэктывамі, «савецкі настаўнік павінен выхоўваць у дзецях любоў да працы, вернасць свайму народу (зразумела, савецкаму — Я.Ш.), нянавісць да ворагаў. Настаўнік павінен быць першым памочнікам партыі ў справе прапаганды сярод насельніцтва. Таму важным з'яўляецца авалоданне палітычнымі ведамі, каб выконваць функцыі бальшавіцкага агітатара»188.
Самая вялікая праблема заключалася ў тым, што большасць педагогаў атрымала адукацыю ў «буржуазнай Польшчы», а замяніць іх на той момант не было магчымым, таму што існаваў дэфіцыт кваліфікаваных педагагічных кадраў. У Маладзечанскай вобл., паводле звестак ЦК КП(б)Б, у 1947 г. працавала 2446 настаўнікаў, з іх 1745 знаходзыіся на акупаванай Германіяй тэрыторыі, 311 працавала ў арганізаваных нямецкімі ўладамі шкояах, 100 вярнулася з Германіі189. У Радашковіцкім раёне той самай вобл. 30% настаўнікаў атрымалі адукацыю ў «панскай Польшчы і ў перыяд нямецкай акупацыі», колькасць жа членаў УКП(б) складала толькі 0,5% ад агульнай. Педагагічныя кадры ацэньваліся наступным чынам:
Значйтельная часть ннтеддмгенцнм не нмеда доступа к реальной ннформацпм о советской действнтедьностн м достмженмях советскнх ученых, пребывая под вдмянлем буржуазнонацлонадмстлческой лдеодопш. Как резудьтат — перерожденцы, находяіцііеся под влнянпем рнмскокатодмческого духовенства, кудаков м т.д.190
Знаходжанне пад нямецкай акупацыяй аўтаматычна ставіда чадавека ў шэраг падазроных. Настаўніца з Вадожынскага раёна Кузьміцкая паходзіда зпад Кракава і «праводзіда паланізатарскую працу»191. «Засмечанасць шкод варожымі элементамі» перашкаджада рэалізоўваць прынцыпы прапаганды. Адной з прабдем быў удзед значнай часткі настаўнікаў і шкодьнікаў у рэдігійным жыцці. Бодьшасць настаўнікаў Мададзечанскай вобд. наведвала касцёлы і цэрквы. У Радашковіцкім раёне, як зафіксавалі савецкія крыніцы,
188 За советскую родлну, 1944, № 2 (17), арк. 3. Газета выдавалася Гродзенскім райкамам КП(б)Б і Гродзенскім райвыканкамам.
ІВНАРБ. Ф. 4, воп. 47, спр. 136, арк. 314. Паведамленне сакратара ЦК КП(б)Б М.Т.Іоучука «Аб палітычнай працы сярод інтэлігенцыі Маладзечанскай вобл.», без даты, не раней за кастрычнік 1947 г.
'"Тамсама.
191 НАРБ. Ф. 4, воп. 47, спр. 202, арк. 271—273. Паведамленне аб працы з настаўніцкімі
кадрамі Маладзечанскай вобл., не пазней за жнівень 1947 г., за подпісам загадчыка раённага аддзела адукацыі Кныша.
210
Раздзел III. Ідэалогія, асвета і прапаганда
здараліся выпадкі, калі «дзеці, прапускаючы школьныя заняткі, наведвалі рэлігійныя заняткі з ксяндзом»”2.
Найвялікшая пагроза бачылася ў звароце прыезджых з усходу настаўнікаў да веры і іх удзеле ў рэлігійным жыцці. У Маладзечне настаўнік Уткін (немясцовы — Я.Ш.), прыляты ў УКП(б), узяў шлюб у каталіцкім касцёле і рэгулярна яго наведваў. Падобныя паводзіны прысланых кадраў зафіксаваныя ў млогіх населеных пунктах. Нягледзячы на нібыта добрыя стасункі ўлады з РПЦ, да ўдзелу інтэлігенцыі ў рэлігійным жыцці ставіліся вельмі адмоўна. Двое настаўнікаў, Зяновіч і Палявода, Клязікоўскай сямігодкі Іўеўскага раёна (лемясцовыя) былі пераведзены ла працу ў іншы раён за тое, што вялчаліся ў царкве ў Маладзечне1”. Найбольш «засмечанымі» былі настаўніцкія кадры ў Гродзенскай вобл., а асаблівая ўвага надавалася польскамоўнай школе № 2 горада Гродна. Паводле паведамлення Гродзенскага абкама, «у школе квітнее рэакцыйнашавіністычная атмасфера, якую стварае дырэктар Савіцкі. Ен сцвярджае: «Наша школа — польская, а вы — палякі, таму павінны дапамагаць школе»»194. У Гродзенскім педагагічным інстытуце выкладаў былы магістр тэалогіі Рэй, якія быў пасвечаны ў ксялдзы ў 1946 г. У дачыненні да лекаторых прадстаўнікоў ілтэлігелцыі ўлады прымянялі рэпрэсіі. Напрыклад, выкладчык педагагічнага інстытута Вольф быў арыштавалы ў Гродне органамі НКУС за цытаванле Троцкага”5.
Педагагічныя кадры, якія скончылі лавучалле ў часы Польшчы, складалі V заходніх абласцях Беларусі 2 166 чалавек на калец 1949 г. У педагагічлых і пастаўніцкіх інстытутах навучалася ў той час 764 студэнты з ліку «заходнікаў»196.
Адным з міфаў, якія распаўсюджвала савецкая прапаганда, быў тэзіс аб усеагульным ахопе школьным навучаннем і з'яўленні магчымасці для мясцовага населыііцтва атрымоўваць адукацыю. Вядома, што ў міжваеннай Польшчы на гэтай тэрыторыі не было вышэйшых навучальных устаноў. У перыяд так званых «першых Саветаў» гэты факт шырока выкарыстоўваўся ў савецкай прапагалдзе і павінен быў давесці каланіяльны характар польскай улады на «крэсах». Нельга аспрэчыць той факт, што на далучаных да БССР тэрыторыях значна павялічылася колькасць адукацыйных устаноў. Разластайныя савецкія культурнаадукацыйныя ўстановы праводзілі барацьбу з непісьменнасцю. На працягу некалькіх пасляваенных гадоў сітуацыя ў гэтай сферы значна палепшылася. Паводле афіцыйнай савецкай статыстыкі, у заходніх абласцях колькасць непісьменных у 1950 г. зменшылася да 370 тыс..
193 НАРБ. Ф. 4, воп. 47, спр. 136, арк. 348. Запіска ў ЦК КП(б)Б загадчыка аддзела адукацыі Радашковіцкага раёна В.Гадэшкі, 14.10.1947 г.
ІЯТамсама.
В,НАРБ. Ф. 4, воп. 29, спр. 580, арк. 42. Інфармацыйная запіска аб працы з кадрамі Гродзенскага абкама КП(б) Бедарусі, 18.08.1947 г.
І95Тамсама.
‘‘* НАРБ. Ф. 4, воп. 47, спр. 224, арк. 304. Дадатак да паведамдення аб арганізацыі кадгасаўу заходніх абласцях БССР, 10.06.1949 г.
III.III. Aceema
211
a паўпісьменных — да 534 тыс. чалавек”7. Працавалі вячэрнія школы для дарослых, так званыя школы «вясковай моладзі», «гарадской моладзі» і вячэрнія класы. У савецкай літаратуры на гэтую тэму існуе вялікая колькасць прац, прыводзяцца сур'ёзныя колькасныя дадзеныя. Можна парознаму да гэтага ставіцца, аднак дасягненні савецкай улады на ніве адукацыі, асабліва абавязковая школьная адукацыя для дзяцей, барацьба з непісьменнасцю робяць моцнае ўражанне.
Для пэўнай часткі грамадства, асабліва для вясковай моладзі з незаможных сем'яў, гэта была магчымасць сацыяльна вырасці, уцячы з калгаснай вёскі ў пошуках лепшай долі. Аднак, нягледзячы на тое, што ўлады адкрылі некалькі вышэйшых навучальных устаноў, сітуацыя ў пасляваенны перыяд не асабліва выправілася. У адчыненых савецкімі ўладамі навучальных установах працэнт мясцовай моладзі павялічыўся нязначна. У Гродне ў 1947 г. у будаўнічым тэхнікуме са 126 навучэнцаў мясцовымі былі толькі 48. У фельчарскаакушэрскім вучылішчы з 226 навучэнцаў мясцовымі былі 75, у фармацэўтычным вучылішчы са 159 вучняў — 58. Найбольш нізкі працэнт мясцовай моладзі быў у трох педагагічных вучылішчах: з 632 навучэнцаў толькі 42 былі мясцовымі198. Для параўнання з усходняй часткай Беларусі прывядзём наступныя лічбы. 3 27 вышэйшых навучальных устаноў на захадзе Беларусі ў 1953 г. знаходзілася толькі 6, са 118 тэхнікумаў і сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў — усяго 32'".
Падобным чынам выглядала сітуацыя і ў Заходняй Украіне. Сярод студэнтаў у Львове мясцовая моладзь складала толькі палову, на паліграфічных спецыяльнасцях, па спецыяльнасці дэкаратара памяшканняў і прыкладнога мастацтва — 23%. У Чарнаўцах колькасць мясцовых у навучальных установах не перавышала 50%. Прафесарскія кадры ў вышэйшай школе былі збольшага немясцовымі. 3 1718 прафесараў і выкладчыкаў 20 навучальных устаноў Львова мясцовыя складалі толькі 320 чалавек.
КНІГІ ОНЛАЙН
