Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
шло дажджом па драбналессі, дачах і хутарах, вясёлкі раскалоліся папалам,— левая палавіна іх паблякла і знікла, а правая, на фоне густой хмары, нібы надзейна ўбітая канцом у паўднёвы бераг, датлявае паволі...
ПЯТРО ПРЫХОДЗЬКА
ЧАЙКІ НАД МІНСКАМ
Адкуль яны, белыя, белыя, Які іх занёс сюды лёс — Пад Мінск, дзе калоссі даспелыя Шумяць ля зялёных бяроз?
Далёка ад мора наш горад, Навокала — поле ды лес.
3 якіх жа ляцяць яны мораў, Шукаюць якіх яны месц?
Чаму яны кружаць над пляцам, Над полем, дзе рэчка ды бор? — Дзівак,— кажуць мне,— што здзіўляцца!
Есць мора — і чайкам прастор.
Ты бачыш адноўлены горад?
А далей, дзе неба блакіт.
Шырокае Мінскае мора Шуміць ля залёных ракіт.
Пакуль аб ім мала хто знае, Няма і на карце яго, А чайкі ж ужо залятаюць 3 далёкіх сюды берагоў.
104
ТАРАС ХАДКЕВІЧ
НАВАЛЬНІЦА НАД ГОРАДАМ
(Урывак з рамана «Песня Дзвіны»)
Апоўдні над горадам прагрымела навальніца.
Хмара насунулася з паўднёвага захаду. Спярша гэта была бяскрыўдная шэрая хмурынка на небасхіле. Звярнула яна на сябе ўвагу, калі пачала ўвачавідкі шырыцца, расці і гусцець. Быццам яе распірала з сярэдзіны. He мінула і чвэрткі гадзіны, як зачарнела над прыгарадным лесам, край хмары, нібы вялізнае воранава крыло з мутнабялявымі плямамі і пасмамі, прыкрыў сонца і павіс над горадам, прыдзвінскім поплавам і Дзвіной. Пранёсся раптоўна парыў ветру, закруціў пыл на вуліцах, зашастаў веццем вулічных прысад — і сціх гэтак жа раптоўна, як узняўся. Прыціхла і ўсё ў наваколлі, і тады бліснула маланка, цаляючы ў вяршыню стралы вежавага крана на ўзлессі, скаланулася ад грому паветра, лінуў спорны дождж.
На горад як бы хто накінуў густую дрыготкую сетку. Скрозь яе імглістамільгатлівую гушчыню невыразна акрэсліваліся пашарэлыя абрысы будынкаў, вуліц, дрэў. Задыміўся нагрэты сонцам за паўдня асфальт, уздоўж тратуараў, паўз дрэвы і кветнікі, пацяклі шумлівыя, у вясёлых бурбалках, ручаі.
...Але навальніцы ўлетку імклівыя і кароткія. Хутка хмара, аддаўшы зямлі належнае, пасвятлела, разарвалася на шматкі, што паступова раставалі ў небе. Дождж парадзеў, неўзабаве з блакітнага просвету выглянула сонца, і над Дзвіной, злучаючы яе берагі, паўстала казачнаяркай у сваіх сямі колерах дугой вясёлка; знізу яна прасвечвалася, і круча на тым баку з кустамі на схіле і маладым сасняком на ўзлобку быццам была пафарбавана лёгкімі, напаўпразрыстымі мазкамі мастака.
...Дождж перасціх, але над Дзвіной яшчэ імжыла, і вясёлка не блякла, красавалася, упрыгожваючы неба і зямлю. Водсвет яе падаў на горад, абмыты дажджом, пасвяжэлы, скрозь аздоблены яркай зелянінай, нібы яго прыбралі да свята. Прыветліва, весела глядзелі на свет вокны беласценных гмахаўдамоў, што не грувасціліся, зацяняючы адзін аднаго, а, аддзеленыя прасторнымі двараміскверамі з маладымі дрэўцамі і клумбамі,
105
ахіналіся святлом з усіх бакоў. Фіранкі і гардзіны ў вокнах заселеных кватэр былі рассунуты, форткі адчынены — няхай уліваецца ў пакоі паболей святла і паветра, у якім пахі хвоі змяшаліся з мяккім водарам лугавых траў і красак.
...Вясёлка над Дзвіной паднялася ўгору, колеры яе пабляклі і неўзабаве рассеяліся зусім. Шматкі хмары пашарэлі і быццам растварыліся ў сінечы. Сонца залівала цяпер роўным залацістым святлом, і ўсё ў ім — і будынкі, 1 дрэвы, і асфальтавая роўнядзь вуліц, і зеляніна прырэчнага поплава — прываблівала вока свежасцю і чысцінёй.
МІХАСЬ МАШАРА
БУРА НА ВОЗЕРЫ
Спачатку гром грымеў у далях
I хмарай хмарыўся заход, Пасля вятры затанцавалі — To навальніца йшла ў паход.
Як быццам сейбіт з поўнай жмені, Свінец змяшаўшы з серабром, Гарохам кроплі вецер сеяў,— Махаў над возерам крылом.
Маланка неба рысавала У прадвячэрні летні час, I без патрэбы дождж навалай Паліўся ліўнямі на нас.
Буран па хвалях
Нёсся ў далі,
Узняўшы пенную мяцель, А хвалі грэблю штурмавалі I адступалі на адмель.
Маланкі вострымі мячамі
Без жалю секлі ўдоўж і шыр.
Закутае ў суровы камень, Кіпела возера, як вір.
А потым, змогшыся ў бяссіллі, Лягло пакорна ў берагі.
Нябёсы зноўку засвяцілі Святлом вясёлкавай дугі.
106
АНАТОЛЬ ВЯЛЮГІН
АКУН!
Пойдзем лугам з вудзільнамі, Ломячы аір, Пад зялёнымі кустамі Адшукаем вір.
Там, дзе голле мыюць вербы Ў яснай глыбіні, Паласатыя, як зебры, Ходзяць акуні.
Гэтакай мясціне рады Мы з табой, рыбак.
У нас добрая прыпада — Дажджавы чарвяк.
Ледзь закінеш толькі вуду —
He зявай, браток: На вадзе, нібы са спуду, Дрогне паплавок.
Пойдзе, пойдзе стрэлкай белай Паплавок на дно.
Ты рукою загарэлай Схопіш вудзільно.
I ўгары, на самай кручы, У густой лазе
I гарбаты і калючы Вокунь упадзе.
Вось ужо другі на вудзе, Пэўна, з кілаграм.
Пачастунак добры будзе Лагерным сябрам.
Рыбу нам засмажыць кухар, У вячэрні час
Хлопцы ціха будуць слухаць, Абкружыўшы нас:
— Там, дзе голле мыюць вербы Ў яснай глыбіні, Паласатыя, як зебры, Ходзяць акуні...
107
ТАРАС ХАДКЕВІЧ
ІДЗЕ ЛЕТА
(Урывак з аповесці «Вяснянка»)
Вясна непрыкметна перайшла ў лета. Дні паплылі над зямлёй светлыя, сонечныя, поўныя незлічоных пахаў травы і кветак. Адагрэтая за вясну зямля набрала сіл, і зеляніна на ёй расце і шырыцца з такой шпаркасцю, што калі прыслухацца ўважліва, дык уловіш, як выпростваюцца і цягнуцца каліўцы ўгору, і шасцяць, і перашэптваюцца. Жыта выйшла ў трубку, і месцамі на ім з’явіліся пяшчотныя каласкі з прыўзнятымі вусікамі. Зазелянелі ячмяні і аўсы, пусціла пшаніца шырокія парасткі, загусцеў лён. 1 калі ўзнікне ветрык, ён чапляецца за збажыну і гуляе ў ёй, і песціцца, а поле здалёк нагадвае ў такі час мора, што злёгку хвалюецца і пераліваецца то светлазялёнымі, то цёмнасінімі фарбамі.
Усяму жывому зямля дорыць шчодрасць. Запярэсцілі, радуючы вока, рознакаляровыя краскі на ўзмежках і пожнях, расце збажына, а поруч з ёй вылазіць лапушысты асот, раскідвае галінкі свірэпка, змешваецца з жытняй і пшанічнай рунню пырнік, выцягваецца над суседзямі іглісты хвошч. Кожнае каліўца імкнецца ўхапіць больш святла, паветра і цеплыні.
АЛЕСЬ ЖУК
СТАРЫ БАБЕР
(Урывак з аповесці «Паляванне на Апошняга Жураўля»)
Стары бабёр выправіўся ў дарогу цёмначы. Толькі недзе далёка на ўсходзе крыху абазначылася светласць на небе, але была яшчэ ноч, кароткая, летняя. Над вадою слаўся туманок, рэдкі, празрысты, які знікне адразу, як толькі прагляне сонца. Стары бабёр ціха, не плюскануў, выйшаў зпад вады недалёка ад свае хаты, доўга прыслухоўваўся, паволі падгрэбваючы да невялікага астраўка. Вылез на яго, сядзеў, прыслухоўваўся і прыглядаўся.
Недалёка сонна крыкнула вадзяная курка, зашалпаталася ў траве, ціха, як незадаволена, адазвалася
108
на яе крык за трыснягом крыжанка, і зноў усё супакоілася.
Стары бабёр яшчэ раз азірнуўся на хатку, сышоў з астраўка і паплыў, нячутна, толькі лёгка разыходзілася па вадзе хваля.
Плыў да самага берага, дзе пачыналася тупкае і куды яны, бабры, не любілі выходзіць. У іхняй калоніі былі накапаны норы, было забалочана, і туды ніхто не мог дабрацца. Тут быў чысты бераг, палоска адкрытае, не захінутае нічым вады.
Стары бабёр доўга стаяў на месцы, прыслухоўваўся, потым усё ж быццам пераступіў мяжу, вылез на бераг, прысеў.
Тут віўся маленькі ручаёк. Выцякаў ён з крыніц за кіламетры два адсюль, зпад двух вялікіх, як горы, узгоркаў. На адным з іх стаяў стары панскі будынак. Цяпер яго было цяжка пазнаваць. Ен даўно перароблены пад школу. Некалі ў лагу ляжалі вялікія сажалкі. Цяпер яны зараслі трыснягом, чаротам, але з іх выцякала вада, бегла ручаём, які пакрысе большаў і які заставілі плацінаю невялічкага заводзіка, дзе рабілі газіраваную ваду. Нявычышчанае азерца густа зарасло трыснягом, толькі перад самаю плацінаю, на глыбейшым, быў плёс. А далей, дзе ручаёк рабіў завоіны, у балотнай лагчыне, парослай алешнікам, яшчэ адну плаціну даўнымдаўно паставілі бабры. Там, дзе яны забалоцілі сабе месца, і жыла іх невялікая калонія. 3 аднаго боку ад рэчачкі стаяў на ўзгорку бор, пад ім хат з пяць маленькае вёсачкі. I гэты заводзік. Сюдою мала хто хадзіў, мала хто ездзіў, і яны жылі тут спакойна, без клопату. Хапала на іх і лазы, і карэньчыкаў, і травы. Тут была іх маленькая радзіма.
Але стары бабёр ведаў, што сюды яны прыйшлі. Прыйшлі з вялікае, прасторнае рэчкі, не раўня гэтаму раўчуку, які праз пяць кіламетраў прападае ў чыстым полі.
Сюды паўз лес, па глыбокай лагчыне, якою ўвесну, як на рацэ, шумела расталая вада, была дарога да вялікае рэчкі, там, дзе жылі спрадвеку вольна і неабсяжна бабры. Стары бабёр памятаў і ведаў гэта. Цяпер ён сабраўся пайсці туды. Ен шукаў дарогу да свайго прасторнага спрадвечнага пасялення.
Ісці трэба было цяпер. Стары бабёр адчуваў, што трэба ісці не пазней, чым гэтым летам. Ео пазней невядома ці астанецца ў яго сілы, каб прывесці туды
109
маладую сваю сям’ю, пабудавацца і пакінуць іх там, на спрадвечным месцы. А зрабіць гэта можа толькі ён адзін, бо ён памятае пра тое, што яму расказвалі старыя бабры, яго бацькі, і толькі ён адзін можа знайсці дарогу.
Дарогу гэту яму трэба цяпер пазнаць, пазнаць тое месца, пра якое яму расказвалі старыя бабры, дзе было гэтак прасторна і адкуль іх выгналі вялікія машыны, якія не пакінулі на рацэ ні прысадаў, ні травы, ні самое глыбокае ракі. Тады яны пакінулі сваю радзіму. I ўвесь час яны расказвалі пра яе. I стары бабёр памятаў іх расказы. Стары бабёр хацеў вярнуцца назад, туды, дзе было гэтак вольна і шчасліва. А там, дзе вольна, здавалася, што і сіла будзе другая, і другое будзе здароўе, і там ён будзе жыць вечна.
Стары бабёр ішоў павольна, сапраўды старэчаю хадою, бо хадзіць бабры не любяць і не ўмеюць. Ідуць толькі тады, калі іншая рада не служыць.
Стары бабёр выйшаў нарэшце з поплаву, укуп’елага невысокімі купінамі, якія парастоптвалі чароды кароў, што каторы год пасвіліся тут. За поплавам пачыналася ворная зямля. Поле. Пераступаючы палявую мяжу, стары бабёр азірнуўся — ён быццам пераступаў у новы свет, чужы, з якога невядома ці можна будзе вя
КНІГІ ОНЛАЙН
