Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
рнуцца. За ўсё жыццё стары бабёр нікуды далёка не хадзіў, тым больш не выходзіў у чыстае поле, з аднаго боку якога стаяў пахмуры ранішні лес. Яго аднолькава палохаў і лес сваёй дрымучасцю і непрыступнасцю, невядомасцю таго, што хавалася там, у яго прыцемненых шатах. Палохала і поле—сваёй адкрытасцю, раўнатою, на якой нідзе няма вады, і таму схавацца яму, калі што, не будзе дзе.
Поле, на якое выйшаў стары бабёр, было засеяна лубінам. Густы, як дрот, калючы зялёнымі струкамі, ён як знарок заблытваў падарожніка, калоўся. I тое, што спачатку нырнуў у лубін, як у ваду, цяпер не цешыла бабра. Цяпер ён зразумеў, што ў яго не стане сілы прабівацца скрозь гэты зараснік. Трэба было выходзіць з лагчыны да лесу, на горку. Але ён ведаў, што выходзіць туды небяспечна. Трэба ісці сюдою, логам. I ён ішоў, пакуль неспадзявана не спатыкнуўся ў вымыты дажджавою вадою раўчук. Вада некалі прайшла тут нахабна, злажыла па дарозе лубін, намыла на яго пяску і пакінула пасярод поля, па лагчыне, пакруча
110
стую дарогупрамыіну, над якою сыходзілася зялёнае поле.
Стары бабёр з палёгкаю ўздыхнуў — след вады не абмане, прывядзе да вады. Даўнымдаўно, мабыць, тут, дзе гэта лагчына, цякла вялікая рэчка, да яшчэ большае... Але гэта так даўно было, што памятае пра той час, мабыць, адна толькі зямля, больш ніхто не памятае...
У зялёным лубянішчы бабру здалося, што ён плыве ў зялёнай вадзе тае, даўняе рэчкі і што яна прывядзе да вольнага спрадвечнага месца. Ен ішоў, упарта, цвёрда.
3за цёмнага лесу пырснула першым променем ранняе летняе сонца...
...Стары бабёр з палёгкаю нырнуў пад густыя шаты алешніку, адкуль чутна была вада, знаёмы пах вільгаці. Тут, у зарасніку травы, крапівы і на макрэйшых месцах сітнягу, пачыналі сачыцца крыніцы. Бабёр ішоў паволі — дарога была закідана ламаччам, гразкая, і па тым тоненькім ручайку, які пракладвалі сабе крыніцы, нельга было яшчэ плысці. Але адыходзіць ад вады ён не мог — стары бабёр чуў, што побач вёска.
Неўзабаве алешнік парадзеў, сталі пападацца на дарозе сухія алешыны, і стары бабёр разумеў, што тут часта стаіць высокая вада. I зусім нечакана, яшчэ ў алешніку, перад ім пачалася вузкая, метры на паўтары, палоска чыстае вады, над якой нахілялася асака.
Стары бабёр амаль подбегам кінуўся да вады, ад радасці забыўшыся пра асцярогу, нырнуў, быццам не верыў, што скончылася яго сухая дарога. Амаль з цэлую хвіліну ён плюхаўся, даваў нырца, нават фыркаў, так, што адплыліся далей ад канавы ў зараснік травы і вастралісту са сваім вывадкам качкі.
Толькі калі нацешыўся, стары бабёр спахапіўся і ціха, так, што нават не аставалася на вадзе следу, паплыў на агледзіны возера.
Яно было невялікае. Стары бабёр спачатку абплыў, агледзеў азерца — адзіны таемны выхад з яго быў толькі ў крыніцу, па той канаве, з якое ён увайшоў у возера. Толькі адтуль і можна было сплавіць крыху дрэў.
Пасля агляду стары бабёр ужо ведаў, што ў возеры нямала жыве андатры.
ill
Стары бабёр пакарміўся карэннем рагозу, травы, перачакаў, пакуль доўга — аж за абед пераваліла — купалася чародка хлапчукоў і купала прыведзенага з імі белага сабачку, які баяўся вады і адчайна, колькі ставала сілы, звінеў брэхам. Потым прыехаў на матацыкле чалавек і доўга хадзіў па грэблі, шлёгаў спінінгам па вадзе.
Гэты плёскат, шум, брэх, якія так моцна ішлі па вадзе, былі чутны з вёскі, турбавалі старога бабра, не давалі яму супакоіцца. Хаця і пакарміўся, выплаваўся ў вадзе, крыху адпачыў, ён адчуваў сябе тут усё ж няўтульна ў гэтым шумным суседстве.
Пасля абеду стары бабёр перайшоў грэблю і падаўся далей па крыніцы. Яна была яшчэ шырэйшая, пахла халодным, крынічным, жалезнаю рудою. Потым павузела, пацякла новаю вузкаватаю канаваю, над якой раслі роўныя і стройныя алешыны. Тут было далей ад вёскі, ціха, з аднаго боку ішло поле, з другога была пасеяна трава.
Стары бабёр спяшаўся ўслед за вадою. Яна нечакана вывела яго да лагчыны, парослай кустамі лазняку. У гэтай лагчыне і канчалася крыніца. За лагчынаю яна ручайком упадала ў роўна выкапаную, ужо старую, парослую па берагах лебядою і высокім, аж чырванаватым, драсёнам канаву.
Над самаю вадою ў канаве густа сышлася трава. Стары бабёр пайшоў услед і за гэтаю вадою. Па дарозе ён спалохаў чародку курапатак, якія карміліся ў зарасніках лебяды, крапівы і драсёну.
Па гэтай канаве стары бабёр дайшоў да большае, з зарослымі травою берагамі. Трава на берагах была акуратна скошана. Канава была крышку шырэйшая, у ёй можна было і плысці, таму стары бабёр апусціўся ў ваду і паплыў насустрач халоднай плыні.
Выйшаў ён з канавы на бераг там, дзе агледзеў купчастыя зараснікі лазняку. Там ён знайшоў на запруджанай паводкаю канаве многа трыснягу, рагозніку і травы. Непадалёку дзічалі некалішнія кар’еры, у якіх капалі торф.
На гэтай канаве і пераначаваў стары бабёр. Назаўтра ён яшчэ раз абышоў і абгледзеў усё навокал, пасля гэтага сабраўся і тою ж самаю дарогаю пайшоў назад... Вярнуўся дадому і прывёў сюды маладых баброў.
112
ПЯТРО ГЛЕБКА
РЫБАК
Як толькі выходны дзянёк настае,
Ен вуды і снасці збірае свае,
I досвіткам раннім на бераг ідзе, I ціха спускаецца к цёмнай вадзе.
Стаіўшыся ў дзікім густым лазняку, Ен вуды свае закідае ў раку.
А там, адліваючы срэбнай луской, Бліскучыя рыбы ідуць чарадой.
Напяўшы тугія свае плаўнікі, Хвастамі ад прагнасці б’юць шчупакі.
Шырокія плоткі з чырвоным пяром
Снуюць над празрыстым, прасвечаным дном.
У змроку у іле ляжаць карасі,
У зеллі багністым жыруюць язі,
У ціне лянівыя ходзяць ліні, А ў тонях пярэстыя спяць акуні.
Мільёны вялікіх і дробненькіх рыб Наверх усплываюць, ныраюць углыб, Гуляюць на хвалях, жыруюць на дне, А вось за кручок ні адна не кране.
I раптам, схіліўшыся трошкі набок, Схіснуўся і знік пад вадой паплавок, Вудзільна сагнулася ў спрытнай руцэ, А хвалі кругамі пайшлі па рацэ.
I вось праз секунду, а можа, праз дзве Трапечацца лешч на вільготнай траве.
На шчасце закінуўшы вуду ізноў, Рыбак аглядае свой першы улоў.
113
МІХАСЬ ЛЫНЬКОЎ
СМЕРЦЬ I НАРАДЖЭННЕ
(Урывак з рамана «Векапомныя дні»)
Так прасядзеў ён (Ігнат Лагуцька) на беразе возера, можа, гадзіну, другую, сузіраючы ўсё, нібы ўбачанае ім сёння ўпершыню. Яго радавала і зачароўвала, як малога, і гэта крынічка, і ціхаеціхае, ледзь улоўнае пераліўчатае цурчанне малюпаткай ручаінкі, якая выбягала з крыніцы. Яго цешыў супакойлівы гоман бору. Здаецца, кропелькі блакіту прасыпаліся з нябесных вышынь — гэта цвілі ля самай крыніцы незабудкі. А ў кустах алешніку стракацелі на сонцы жоўтыя і сінія касачы. Па пясчанаму адхону берага нібы рассыпаны былі бледназялёныя зоркі бяссмертніку ўперамежку з жоўтым, падобным на звычайныя кветкі, і лапінкамі чырвоналіловага чабару, угрэтага і пахучага на сонцы. I колькі яшчэ было розных кветак: сініх, ліловых, яркачырвоных! А ля самага берага млелі на вадзе белыя і жоўтыя лілеі, у знямозе раскінуўшы на паверхні зялёныя сподачкі сваіх лісцяў.
Ігнат захацеў выкупацца. Нагледзеўшы зручную мясціну ля самага берага, атуленую высокім чарацінішчам, ён пачаў распранацца. I тут яго воку трапілася такое відовішча, якое сапраўды ён бачыў першы раз у сваім жыцці. Увесь пясчаны бераг і нізкая лугавіна былі нібы ўсеяны слюдзянымі бліскаўкамі. Здавалася, тысячы і тысячы стракоз сабраліся тут з усіх канцоў зямлі. Нельга было і кроку ступіць, каб не ўзлятала безліч гэтых лёгкіх паветраных стварэнняў.
Усеўшыся на самым ускрайку берага, ён разглядаў таямніцу гэтай страказінай навалы. Ен угледзеў нязграбных цёмнашэрых казюрак, даўжынёй не больш за паўмезенца, якія цэлымі атрадамі плылі па дне, трымаючыся берага. Вось яны выпаўзалі з вады, гэтыя, крыху брыдкія на выгляд, казюркі, ускараскваліся на абсушаны каменьчык і, нібы прыклеіўшыся да яго сваімі чорнымі танюткімі ножкамі, адразу заміралі. I вось на вачах у Ігната адбываецца цуд. У нерухомай, прыціхлай казюркі пачынае ўсё болей і болей набухаць спіна, нібы горбік, які вырастае на ёй. Секундадругая — і з гэтага горбіка раптам вылузваецца нешта
114
бліскучае, светлазялёнае, якое нагадвае два кругленькія каменьчыкісамацветы. Ігнат прыгледзеўся і пазнаў у гэтым светлазялёным звычайную страказіную галаву. А за ёй ужо выцягваюцца і яе складзеныя напал тулава і слюдзяныя крыльцы. I вось ужо сядзіць на каменьчыку страказа, выпроствае і абсушвае на сонцы згорнутыя перад гэтым крыльцы. А яе светлазялёныя вочы, пукатыя, бліскучыя, відма робяцца цямнейшымі, бронзавазялёнымі. Яе бледнае тулава набывае пад сонцам блакітназялёную афарбоўку. Страказа ўжо варушыць крыльцамі, спрабуе скрануцца з месца. Яшчэ міг, і яна з лёгкім шолахам адарвалася ад каменьчыка і ўзнялася ў паветра, насустрач сонцу, лесу, на шырокія лугавыя прасторы. А ад казюркі, нарадзіўшай гэту прыгожую страказу, не асталося бадай што нічога. Толькі светлашэрая, васковапразрыстая шкарлупінка асталася ляжаць на каменьчыку. I тысячы, тысячы іх на ўгрэтым пяску, на ўзбярэжнай вадзе.
Як зачараваны глядзеў Ігнат на гэтую дзівосную з’яву: смерць і нараджэнне. I тое, што нараджалася, было куды прыгажэйшае, прывабнейшае, чым тое, што адмірала і раздзьмухвалася ветрам на пясчаным беразе шэрымі, пустымі шкарлупінкамі.
I, гледзячы на ўсё гэта, Ігнат падумаў, чаму ж ён раней не заўважаў многага з таго, што цяпер успрымаецца зусім пановаму, як упершыню ўбачанае, упершыню спатканае. Нібы мацней цяпер пахлі травы і кветкі, нібы нешта новае чуў ён у гомане бору, у шолаху трысця, нібы паднавіліся, расквітнелі ўсе звычайныя фарбы, якія бачыў ён і раней.
ГІЯТРО ГЛЕБКА
НА РЭЧЦЫ
На небе ані хмары... Такой часінай дня Густая, быццам пара, Стаіць гарачыня.
Замерлі дрэў макушкі. He зварухнецца ліст; Пявучай самай птушкі Замоўк апошні свіст.
115
Адно пярэстым роем Ля самае зямлі У каляровых строях Лятаюць матылі.
Ды трапяткія хвалі Вясёлай чарадой Спяваюць, як спявалі, Гамоняць з асакой.
I вее прахалодай Ад чыстае ракі, I на жывыя воды Спяшаюць хлапчукі.
Ад променяў пякучых У глыб вады рачной Яны з высокай кручы Ныраюць з галавой.
Ляцяць навокал пырскі, I жвавыя кругі
Бягуць і мыюць блізкі
I дальні берагі.
I ў дружны
КНІГІ ОНЛАЙН
