Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
ліст.
Такая цішыня... Здаецца, клёны слухаюць I хочуць адгадаць, якой дарогай, дзе 3 сібернымі вятрамі, з завірухамі У ботах ледзяных зіма ідзе.
I раптам зноў грымоты пад нябёсамі.
Мо лета зноў вяртаецца да нас?
He, то шаша грукоча пад калёсамі, To хлеб вязе дзяржаве ў дар калгас.
КУЗЬМА ЧОРНЫ
РАННЯЯ ВОСЕНЬ
(Урывак з апавядання «Як дзядзька Тамаш напалохаў ваўкоў»)
Добра было ў раннюю восень у калгасе. 3 поля прыбралі багаты ўраджай, сеялі жыта. На адным палетку яшчэ ляжалі снапы позняга аўса. На паплавах гатова была да касьбы атава. Яшчэ цвілі познія палявыя кветкі, а на месцы тых, што адцвілі ў канцы лета, даспявала і сеялася на зямлю насенне — чорныя, шэрыя і жоўтыя зярняты, якімі так любяць ласавацца дробныя птушкі: шчыглы, чыжы. I нават шустры верабей, які прывык да сытай пажывы дзенебудзь на калгаснай стайні, гумне ці свінарніку, вылятаў за сады
188
і агароды і весела раздзёўбваў у густым зеллі спелыя галоўкі з зернем. Павучкі плялі белае павуцінне, яно лётала ў паветры і чаплялася за траву і галлё. Гэта была адзнака таго, што доўга будзе стаяць яснае надвор’е.
Вечарамі ўзыходзіў поўны месяц. Спачатку ён быў чырвоны і стаяў нізка над зямлёй; здавалася, што ён ляжаў на прырэчных кустах ядлоўцу, крушыны і алешыны, у тым месцы, дзе на высокім беразе быў высечан лес. Пасля месяц узыходзіў вышэй, рабіўся жоўты, а калі паднімаўся высока, зусім бляднеў і такі белаваты быў ужо да самага канца ночы. А начамі павяваў здаровы і прыемны халадок, яго баяліся надакучлівыя камары, яны не лёталі і не кусаліся, а сядзелі абмярцвелыя ў шчылінах і пад лісцямі.
Увосень ночы доўгія. Калі хмары не закрываюць месяца і зорнае неба, чыстае і высокае, усю ноч зіхаціць сваім ясным хараством, на полі відаць далёка: ці лес, ці асобнае дрэва, ці хата здалёк будзе чарнецца, хоць і ніяк нельга выразна бачыць ці нават здагадацца, што гэта такое. На высокім беразе вышэй ад усіх кустоў узнімалася маладое дрэўца. Гэта была асіна, і год ёй было каля дзесяці. У месячныя ночы яна відаць была здалёк, аж з тых самых загуменных калгасных агародаў, дзе дробныя птушкі дзяўблі ўдзень насенне спелага зелля. Зелле гэтае расло скрозь паўз платы, яно было такое высокае, што дзеці маглі стаяць у ім, схаваўшыся з галавой.
ЯНКА СІПАКОЎ
КРЫНІЦА
(Урывак з аповесці «Усе мы з хат»)
Крыніца была рубленая. Да дошкі, прыбітай да апошняга вянца зруба і мокрай ад вады, паналіпалі белыя парашуцікі з цёмнакарычневымі крапінкамі зярнятак — цяпер самае вялікае рассяленне розных дзікіх траў: насенне павыспявала і зараз спяшаецца як мага далей адляцець, там прызямліцца, зачапіцца за штонебудзь, а потым прарасці, пачынаючы на новым месцы сваю, новую калонію асоту, дзядоўніку, малачаю. Тыя, якім усё ж удалося вырвацца на сушэйшае, ляжаць на дошцы і, бы заземленыя зярнятамі, толь
189
кі пухам перавальваюцца з боку на бок і чакаюць мацнейшага ветру, які змог бы іх падняць і, не зважаючы на цяжар насення, панесці высока і далёка.
У крыніцу ўжо нападала пажоўклае лісце. Густа ўслана ім вада — на цёмным фоне яно глядзіцца вельмі ж хораша. Крыніца нізкая, вада ў ёй недалёка, а таму даставаць яе лёгка: абагнуўся цераз зруб, расхінуў у бакі лісце, зачэрпнуў вядром, каб яно аж па самыя вушкі схавалася ў вадзе, і вось ён, той чысты крышталь, ад якога, бывае, у летнюю спёку не адарвацца: зубы заходзяцца, рукі млеюць трымаць навыцяжку цяжкое вядро, а ты, здаецца, усё піў бы і піў, ніяк не наталяючы смагі.
У крыніцы вельмі смачная вада —таму ўсё Жыцькава ходзіць сюды, у такую далеч, не шукаючы новай пітной вады дзенебудзь бліжэй да сваіх хат.
...Сёлета мы ўдваіх з Цімохавай Волькаю чысцілі гэту крыніцу.
Стоячы як не па самую шыю ў вадзе, Волька чэрпала вядром і падавала яго мне. Я толькі выліваў ваду: адыходзіўся далей ад крыніцы і зліваў яе ў ніжэйшае месца, каб вада зноў не плыла ў калодзеж. Па меры таго як крыніца вычэрпвалася і з кожным вылітым вядром усё мялела і мялела, цётка Волька ў мокрым і цёмны.м ад таго пінжачку ўсё ўзнімалася і ўзнімалася над вадою — нібы вырастала з яе. Па яе пінжачку, па цёмным і роўным рубежыку, які рэзка, бы дзень і ноч, раздзяляў зруб (праўда, потым зруб запляскаўся і ўвесь зрабіўся мокры і цёмны), можна было бачыць, дакуль у ім была вада спачатку.
Вада ж у вёдрах, што падавала мне цётка, спярша была чыстая, потым памутнела, а пасля ўжо ў вядры каламуцілася нешта вязкае і глеістае. Вядро пацяжэла, і ўвесь гэты глей не так скора выліваўся з яго — ён паволі сунуўся па сценцы вядра, спаўзаў на самы рубежык і тады толькі плёхаўся на траву.
Дабраўшыся да пяску, вычарпаўшы аж да дна гэты іл, цётка Волька папрасіла падаць ёй у зруб наламаныя галінкі і доўга шаравала імі сцены. Потым, пачакаўшы, пакуль пад нагамі збярэцца вада, зноў, паліваючы, церла зруб. Калі яна вычарпала і гэту брудную ваду, падала мне руку і, мокрая, няспрытна выбралася з калодзежа, па дне светла блішчаў пясочак, а сцены зруба, мокрыя і чыстыя, пачалі ўжо нават высыхаць і дыміц
190
ца — як летам толькі што памытая, вышараваная да белізны падлога ў хаце.
Цётка Волька стаяла ля крыніцы і разам са мною моўчкі глядзела, як сочыцца між пясчынак вада і як у адным кутку, пад тоненькім слоем плытной яшчэ вады, пульсуе і торгае, быццам нечаканая жылка на твары, маленькая завязь ручайка, як павольна, але настойліва падымаецца па зрубе вада.
ЯНКА СІПАКОЎ
ЛЯЦЕЛІ Ў ВЫРАЙ ЖУРАВЫ
(Урывак з аповесці «Усе мы з хат»)
Чапляючыся крыллем за нізкія хмары, над самым Жыцькавам ляцелі ў вырай журавы.
Колькі дзён перад гэтым, не зважаючы на блізкую восень, так грэла і пякло паніжэлае ў небе сонца, што ў пыльнай і ломкай, высушанай да звону цішыні было чуваць, як шапоча вусатым коласам спалавелае ячменнае поле, якое спела і шорстка ваколіцца ля жыцькаўскіх хат. Потым з поўначы, аднекуль зпад Азярычына, падзьмуў густы і стылы восеньскі вецер, неяк адразу папаўзлі кудзелістыя, брудныя, нізкія і хоць пакуль яшчэ без дажджу, але цяжкія ўжо хмары — яны імкліва цягнулі самі сябе волакам зза бору, аж раздзіраючы аб верхавіны свае набраклыя вільгаццю грывы.
...Над Жыцькавам ляцелі ў вырай журавы. Яны спакойна, не спяшаючыся, махалі ў воблаках крыллем, на якое, здавалася, як павучына, намотвалася прадкое хмаравінне, махалі, нібы развітваючыся з усім, што бачылі зверху, і неяк задумліва, нават крыху сумнавата, трубілі: яно і праўда, каму гэта лёгка, хоць і на нейкі час, развітвацца з радзімаю! За імі ўкрылілася ладная чародка нейкіх маленькіх птушачак, якія хапатліва, паспешліва, нібыта баючыся ўпасці на зямлю, трусілі крыльцамі, білі імі па пругкім паветры: так дзеці, якія не ўмеюць асабліва плаваць, спяшаюцца на глыбокім месцы і каламуцяць са страху рукамі і нагамі ваду — толькі пырскі ляцяць ва ўсе бакі. Але, нягледзячы на сваю хапатлівасць, якая, здавалася, замінала ім, птушачкі не адставалі ад журавоў. Яны і самі, зразумела, слухаючыся свайго інстынкту, знай
191
шлі б тую нялёгкую дарогу ў вырай, але з журавамі надзейней — бач, як упэўнена і спакойна махаюць яны крыллем...
Жураўліны ключ то крыху звужаўся, то, расшыраючыся, нават заломваўся даўжэйшым канцом, але птушкі адразу ж выпрамляліся, выроўнівалі яго, не перастройваючыся нават...
Расстанная жураўліная песня, як камячок тугі, качалася ў зашэрхлых ад доўгага лёту птушыных горлах: здавала нават, што яна нерадаецца па ключы — з дзюбы ў дзюбу,— а потым з лёгкім пошумам крылаў, падобным на ціхі бязветраны лістапад, павольна і нячутна ападае на паднятыя ўгору твары.
Мы сядзелі ля хаты на ўтравелым грудку зямлі, які некалі быў брустверам і застаўся яшчэ ад самае вайны. Сядзелі і маўкліва праводзілі вачыма жураўліны клін, які паступова хаваўся за Прутнёвы бярозы.
ЯКУБ КОЛАС
ВОСЕНЬ
(Урывак з паэмы «Сымонмузыка»)
Нікла жыцце ў шумным лесе, Агаляўся твар зямлі, I ляцелі ў паднябессі 3 звонкім крыкам жураўлі. Восень ткала ўжо красёнцы Мяккай чырвані ў лістах, Восень спеў вяла бясконцы, 3 ветрам ходзячы ў кустах; Восень прала кужаль тонкі — Павуціння белы лён;
Восень шэрыя заслонкі Моўчкі клала на адхон. Восень шла ў сырым тумане, Восень клыгала ўгары, Восень песні пела зрана, Восень ныла ўвечары;
Восень слала дзень свой хмурны Па падатак у лясы, Каб на долы стол хаўтурны Там заслаў ён абрусы.
Ішоў зранку дзень пануры, Ахінуўшыся ў імглу,
192
Вочы шэрыя прыжмурыць I міргне вятруарлу.
I падыме вецер спевы, Захістаюцца лясы, I даюць падатак дрэвы, Лістам сцелюць верасы. Адзін верас і красуе, Там чуваць яшчэ жыццё, А той вецер ліст драсуе, Размятае, бы смяццё. Глухла поле, замірала, Як бы дух пранёсся злы, I ў задуме пазірала Даль зпад шэрае імглы. Так на дзетак глядзіць матка, Як расходзяцца яны Па ўсім свеце з роднай хаткі На мяжы свае вясны.
Нейкім жалем павявала Ад аголеных палёў, Ад шнуроў тых, дзе бывала Нёсся шолах каласоў. Там цяпер ралля чарнела, Глыбы ўскопанай зямлі, I пакошу сеткай белай Павуцінкі заплялі.
ЯНКА СІПАКОЎ
ВОСЕНЬ
Мусіць, не толькі на мяне аднаго жоўтай і шапаткой восенню неяк нечакана і без асаблівай дай прычыны наваліцца раптам ціхі і, калі хочаце, нават трошкі прыемны ў сваёй сцішанасці сум, які неспакойна трывожыць цябе, дзе б ты ні быў, куды б ні ішоў, ні ехаў. Трывожыць менавіта так, як увесну,— таксама без дай прычыны! — хвалюе, бярэ цябе ў палон усё тая ж, як і летась, і пазалетась, і колькі ты помніш сябе, вясновая радасць — бурная, неўтаймоўная, неабдымная. Тады, вясною, і непрыемнасці нават здаюцца не такімі крыўднымі. А ўвосень — радасць і тая будзе трошкі спакайнейшая, цішэйшая.
Адкуль ён, гэты шчымлівы неспакой жоўтай восені?
7—1420
193
Можа, ён з’яўляецца таму, што ты бачыш, а калі не бачыш, то разумееш душою, што з палёў, сумленна адрабіўшы жніво, пайшлі ўжо ў недалёкі свой вырай карычневыя, трохі павыгаралыя за лета камбайны — пайшлі да налецця, да наступнага года.
Можа, яшчэ таму, што чалавечаму воку трохі нязвыкла бачыць голае, апусцелае раптам поле, якое ўсю вясну і ўсё лета напружана працавала,— што ж, выгляд зжатай постаці разам з радасцю за скончаную работу заўсёды, мне здаецца, пакідае нейкі вярэдлівы сум, які немагчы
КНІГІ ОНЛАЙН
