Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
і бродзіць доўга. Часамі мацней правядзе яна рукой па самотнай чараціне над вадой, над пенчуком скошанага аеру. Сівая распушаная мяцёлка ўздрыгнецца, а навокал зашэпча вецце і шум пойдзе сонечным полем скрозь далёка. Зашэпча хвойнік, жоўты дубняк, чырвоны асіннік.
ЯНКА СІПАКОЎ
ЧЫМ ПАХНЕ ЗЯМЛЯ
Чым жа ўсётакі пахне зямля? Вось так, калі яе, толькі што перавернутую, халаднаватую яшчэ, возьмеш у руку, разатрэш у жмені — здаецца, у ёй і паху асаблівага няма. Зямля як зямля. Чорная, бурая, белаватая ці жаўтлявая... I пахне яна толькі зямлёю. А з яе, апладнёнай працаю, і з яе, да якой нават ніхто не дакранаўся, нараджаюцца ўсе пахі, якія толькі засведчылі, а можа, яшчэ і не змаглі засведчыць нават такія дасканалыя органы нюху, якімі ўзрадавала прырода звяроў і чалавека. Бо і пах агню, раскладзенага на ўзлеску ці ў полі, і пах свежага хлеба, які наганяе голад нават на сытага чалавека, і пах антонавак, якія цяжка згінаюць долу галіны,— усё гэта ад зямлі. I яна, зямля, ніколі не паўтараючыся, дае свой адменны пах кожнай кветачцы, кожнай расліне, кожнай ягадзе, хоць усе яны, калі ўважліва ўдумацца, пахнуць толькі зямлёю. Ды яшчэ, можа, сонцам, небам, ветрам і ўсімі чатырма порамі года...
200
СЯРГЕЙ ГРАХОЎСКІ
КАЛЯ ВОГНІШЧА
Над восеньскім полем адзіная зорка To знікне, то зноў задрыжыць угары.
Павеяла дымам вільготным і горкім 3 кастра, што, відаць, дагарэў без пары.
Знаёмыя пахі сатлелай ігліцы
Я прагна ў абветраным полі лаўлю I мару: да вогнішча б мне прытуліцца, Іскрынку б знайсці — я агонь распалю.
Знайшоў і зпад прысака выграб жарынку, Дыханнем яе у далонях сагрэў, Падкінуў ігліцы, і цераз хвілінку, Як знічка, агеньчык дрыжэў і гарэў.
Я ўкленчыў прад ім, нібы вогнепаклоннік, Прасіў не патухнуць, а жыць і гарэць. Дрыжаў язычок, і зялёненькі конік Да вогнішча выскачыў лапкі пагрэць.
Агонь зашугаў, затрашчала ламачча.
Гарачыя іскры ляцелі да зор... У полі асеннім — такая удача, Знайсці і раскласці з іскрынкі касцёр.
Таму не было мне і ў змроку трывожна, Хоць нейчыя крокі пачуў за спіной;
Да вогнішча з поля прыйшоў падарожны, I мы гаварылі на мове адной.
Ігліца трашчала, ламачча гарэла, Асеннія ветры свісталі ўвушшу.
Мне рукі азяблыя полымя грэла, А роднае слова сагрэла душу.
201
ЯКУБ КОЛАС
ДУБ
Сілачом стаіць Дуб разложысты, I здалёк відаць Пышны верх яго.
А ўнізе пад ім Нёман коціцца, Срэбрамстужкаю Павіваецца.
У нагах трава Нізка сцелецца, А вакол ляжыць Травяністы луг.
Ў глыб зямлі ўвайшлі Карані яго.
Крэпка дуб стаіць. He варушыцца!
Так размашыста Параскіданы Ва ўсе стораны Лапы крэпкія.
Комель — слупскала, Дыша сілаю, А ўгару зірнеш — Шапка валіцца.
Дуж ты, дуб стары, Сын вякоў сівых!
Многа бур ты знёс На вяку сваім!
Налятаў віхор 3 навальніцаю, Ды не гнуўся ты Перад бураю!..
202
Гэй ты, дуб стары, Вартаўнік лугоў! Аддае твой шум Спеваммузыкай.
А пра што шуміш I аб чым пяеш, Пра то ведаюць Ветры вольныя,
Што з табой вядуць Мову сталую Ў летні добры час Або восенню.
Я падслухаю Гэты шум лістоў, А з іх гутаркі Песня зложыцца.
ПЯТРУСЬ БРОЎКА
ЦАРДУБ
3 даўнейшых дзён
Па нашы дні
Сярод палескіх гоняў
Стаіць цардуб і ў вышыні
3 аблокамі гамоніць.
Відзён той дуб
Са ўсіх дарог
3 галінамі густымі...
Прыйдзеш да дуба ўчатырох,— Ледзь стан яго абдымеш.
Ды хто згадае, Колькі год Ен тут стаіць нязменна? Семсот, Ну, можа, хай — шэсцьсот, Але ніяк не меней.
203
Ен, як мудрэц, Наўкол глядзіць 3 мінуўшчыны на волю... А колькі пала чужаніц Прад ім на чорным доле!
Плячыст цардуб!
Яго сукі,
Што ў неба рыштаванні...
Ад бацькі к сыну праз вякі
Аб ім ідуць паданні.
Нямала
Бачыў ён пакут,
Як рос на панскім полі;
Спяваў пад ім прыгонны люд Аб нешчаслівай долі.
Пад ім
Паўстанцаў мучыў кат, Іх тут жа пахавалі...
1 жалуды, як слёзны град,
3 яго галля спадалі.
Прайшлі гады.
I хмараў дым сышоў.
Заззялі зоры.
Стаіць цардуб. Шумяць прад ім Калгасныя прасторы.
ІВАН ПТАШНІКАЎ
У ЛЯСНЫМ ПАГОР’1
(Урывак з апавядання «Асенняе апавяданне»)
Пагор’е тут было даўно. Заходні стромкі схіл яго, дзе маладыя бярозы змешваліся са стагоднімі соснамі, падступаў да самай дарогі. Унізе рос ядловец, лаза, нават нярэдка на вочы трапляліся алешыны. Вяршыня схілу выдавала голай; можа, гэта было самае пясчанае месца і на ім нічога не прынялося? Але там бялеліся верасы ў маладым цвеце: зірні — бы снег рэдкі выпаў.
204
На самай бязлеснай верасовай наддарожнай строме высілася на старасвецкім каменіпастаменце мускулістая, упартая і магутная фігура спалоханага лася — жыхара беларускіх лясоў... Яго галіністыя рогі нагадвалі здалёк вершаліну старой каржакаватай сасны, якая, многа год стоячы на выдме, не змагла акрыяць і цяпер губляла зялёнае ўбранне, агаляючы разгатае, голае сучча...
Туды, далей, ішлі беразнякі, спалоханыя першымі павевамі восені і ад гэтага нейкія ўзрушаныя. Яны ганарыліся залатым убраннем і, хто ведае, ці не з жалем пачыналі губляць яго, атрасаючы на адцвілыя багуны і халодны імшанік.
Спрадвечная адмета восені — цішыня — жыла тут. Цішыня, нейкая мройная, калі чутна за паўвярсты, як клёст чысціць дзюбу аб перасохлую яловую шышку, калі густая асенняя цяплынь, ужо напоеная свежасцю, напамінае, што самая пара адшукаць у бярэзніку яблынюдзічку, выкапаць і перанесці пад хату ў агарод на вясновыя прышчэпы...
...Разгацістая каліна, абмыўшы свае ягадычырвань летнімі росамі, ірдзее здалёк бурштынам, схіліўшыся пад бярозай; сарокі — вестуны зімы — матляюць сваёй стракатасцю на ўраджайных рабінах, дзе ад ягад аж гнецца сучча...
Толькі цяпер яны сыты ад лета і не кратаюць горкую без марозу рабіну; але яны аглядаюць яе, бы апытваючы і запамінаючы яшчэ адну багатую кармушку, якіх мноства ў прыродзе...
Ногі шасталі па няезджанай дарозе паўз маўклівы і цёмны бярэзнік, разграбаючы шыльнік і апалае лісце, якога тут багата пазбіраў вецер і прыбілі цяжкія асеннія росы.
Першы баравік, які трапіўся, выклікаў радасць і смех. Буры, здаровы, цвёрды да крамянасці, толькі што ад зямлі, ён холадам нібы апёк пальцы.
Да самага пагор’я, аж устык з бярэзнікам, падыходзіла поле — калгасны прасцяг жытнёвай азіміны. Там за ім не зусім раскарчаваная высека была ўзарана — відаць, пад малады сасняк... Праз якія далячыні год трэба зазірнуць, каб угледзець падвоблачныя верхавіны задумёных, набрынялых смалою сосен! Хочацца зайздросціць таму чалавеку, лесніку ці лесарубу, які будзе з гордасцю ўсміхацца, дарэмна спрабуючы абхапіць рукамі смалісты камель. Мо гэты лес будучага
205
дня назаўсёды пахавае прымаўку «сосны ў абхват», вырасшы з такой скупой чалавечай меркі.
Калі паглыбляцца ў лес, сасняк пачынае забіваць беразнякі. Гэта мясціна крамяных чырвонагаловых падасінавікаў і белых, як сыр, высокіх чашчавікоў. Яны больш за ўсё там, дзе між саснякоў укліняецца кавалак раскарчаванага поля; нават на прыбітым скацінай і дажджамі прычарнелым іржышчы яны выскакваюць зпад зямлі. А колькі іх вунь, у разоры, між папараці і сіўцу, каля рудога, як воўк, куста пад’ядлоўца... Яны такія маладыя і поўныя, што, здаецца, з калясьмі праедзь — не вывіхнеш з зямлі. Так выдае, таму што іх, падасінавікаў, як насыпана якраз там, дзе нядаўна калгасныя калёсы пакінулі след, забіраючы апошнія дары лета — ячныя снапы...
На левы бок ад тых асін, што абгарэлі каля нізу невядома з якой пары, пачынаўся рэдкі сасняк, зусім яшчэ малады, з высокім бруснічнікам, што ўсыпаны налітымі барвай ягадамі.
Зірнуць туды, пад сонца, дзе расступаўся асіннік і мяшаўся з вольхай,— бруіцца блізкая рака, ціхая, але вяртлявая сярод зыбкіх тарфяных берагоў. На яе роўнядзі, як два апалыя лісты, плавала пара дзікіх качак. Адгэтуль, з узгоркавай берагавой выспы, клікаў за рэчку лог — прасцяг без канца і краю. Яго вартавалі стагі, якія атабарыліся тут аж да зімовых санных і лёгкіх дарог...
Дзень пагоды, дзень асенняй цеплыні і бясхмар’я панаваў навокал у прыродзе, навяваючы думы пра вечна маладое жыццё і шчасце ў любую пару года...
СТАНІСЛАЎ ШУШКЕВІЧ
НАД РЭЧКАЮ ШЧАРАЙ
Раскінула ночка асеннія чары Над рэчкаю казачнай, ціхаю Шчарай. Заснулі навокал лясы і імшары, I месяц укрыўся у шэрыя хмары.
I толькі між вербаў санлівых, кашлатых He спіць рыбакова на беразе хата.
He спіцца і мне вераснёваю ноччу, Па беразе сцежкай выбоістай крочу. I чую, як дышуць за ціхаю Шчарай Глухія лясы, хмызнякі і імшары.
206
АРКАДЗЬ ЧАРНЫШЭВІЧ
ПАГОДНАЯ ВОСЕНЬ
(Урывак з раманахронікі «Засценак. Малінаўка»)
Усталявалася пагодная восень. Раніцы былі халодныя і бліскучыя ад дробнага інею, што ўсцілаў зямлю, стрэхі і платы. Але быў ён кволы і нетрывалы і знікаў адразу, калі ўзнімалася сонца. Было ранняе бабіна лета. Цёпла прыгравала сонейка, і над полем плыло павуцінне.
Паляцелі ў вырай ластаўкі, буслы і шпакі. Ланцужкі жураўлёў віднеліся ў небе, і адтуль чулася сумнае курлыканне.
Сады атрасалі пажоўклае лісце... Чарнела лісце на алешніку. Адзінокія бярозкі жаўцелі між зелені сосен, і былі яны самотныя, як сіроты.
Восень многа забрала ад прыроды, але многа ёй і дала. На новае жыццё адрадзіліся азімыя палеткі. Густая зялёная рунь укрыла іх. На яравых палетках цупка ўзялася за зямлю маладая канюшына. Лугі зелянелі раскошнай атавай. He, прырода рыхтавалася не да смерці, а да зімовага адпачынку, каб пасля яго ўзняцца з новай сілай і хараством.
ПІМЕН ПАНЧАНКА
ВОСЕНЬ
Сляды гарачыні Яшчэ на тварах носім, Ды паплылі ўжо дні У залатую восень.
Самотны крык гусей Даносіцца зпад воблак. Ў асмужанай красе Твой бачу, восень, воблік.
Зямлі не адагрэць
Агнём ліствы апошняй, I ветру песні пець Над парыжэлай пожняй.
207
У хмарах далячынь, Прасцяг дажджамі повен. He пдавае ўначы Маладзіковы човен.
Ды сціхне спеў вятроў, Надвор’е праясніцца,— Зямлі вільготнай зноў Вясновы час прысніцца.
Блакіт нябёс тады Празрысты, нібы ў маі. Асеннія сады, Як вогнішчы, палаюць.
ІВАН ПТАШНІКАЎ
ПРЫЙШЛА ПОЗНЯЯ ВОСЕНЬ
(Урывак з рамана «Алімпіяда»)
Прыйшла позняя восень. Сухая, з марозам, з чыстым небам. 3 начы выпадаў іней, раніцай усё наўкола — і вёску, і ферму, і лес — ахутваў туман, густы, сіні — пахнуў дымам з комінаў ад сухіх яловых дроў, як зімой. Вісеў позна, пад паўдня; тады выплывала жоўтае сонца, бегла на Кур’янаўскія Сады за ракой, з’ядала яго, і над Крамянцом паяўлялася чыстае неба. Іней да палудня раставаў, чарнела, макрэючы ад сонца, груда пад нагамі на дарозе, і на ёй, фыркаючы крыллем у рассыпанай бліскучай ад сонца саломе, пішчалі гурбамі вераб’і — хоць вушы затыкай. Вераб’і ўсыпалі стрэхі: і на хаце, і на хляве, і на ферме на кароўніках ад іх было аж шэра.
Неба і ўсходам і захадам доўга гарэла чырвоным агнём, займалася высока, як зімой. Ночы былі свежыя, з пахам сухога бульбоўніку, зляжалага сена з хлявоў і позна перааранага бульбянішча.
Раніцай над стрэхамі падымаліся ўгару дымы — на добрую паго
КНІГІ ОНЛАЙН
