Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
ма растлумачыць.
А можа, проста таму, што кожны мімаходзь бачыць, як у гэтыя дні паволі, не спяшаючыся, рыхтуецца да зімы, да доўгага і санлівага зімавання ўся прырода, а ў ёй — кожны жучок, кожнае жывое зернетка...
Восень — гэта вечар года.
Яшчэ нядаўна вось тут шапацела, шаргацела, жаўцела, свяцілася, святкуючы свой час, лагоднае бабіна лета. Былі такія раніцы і вечары, калі нават мроілася, што можна адчуць на дотык, як кожны дзень робіцца ўсё карацейшы і карацейшы, як пругка струменіць, адыходзячы, спяшаючыся, лета — шамаціць паўз апошнія познія матылі, паўз стагі саломы, паўз нас саміх...
Потым пахаладала — спахапілася восень, зацягнула хмарамі неба. А вось сёння, праз колькі халодных дзён кастрычніка, зноў раскашуецца сонца і ціхаяціхая цеплыня — здаецца нават, што бабіна лета вярнулася зноў, каб адбыць у полі хоць колькі яшчэ дзён.
Дрэвы стаяць абапал дарогі ў сонечных промнях — такія ціхія, што колькі ні глядзі на іх, колькі ні напружвай вочы, так і не ўбачыш, каб дзенебудзь зварухнуўся хоць адзін лісток...
УЛАДЗІМІР КАРАТКЕВІЧ
ЛІСЦЕ
Восень прайшла пералескамі, Па няголеным ржышчы ніў, Чырвонымі арабескамі Лісце лес ураніў.
Глянь на зямлю залатую,
Пяшчотную, сумную, чыстую,
194
Нехта па ёй вандруе, Ў паветра ўзнімаючы лісце, Струменьчыкам тонкім лісце. Медзь на азёрах сплывае, Сум у небе імглістым... Як песня, з галін злятае Лісце, лісце, Залацістае лісце, Сто лісцяў, Дзесяць лісцяў, Ліст.
РЫГОР ІГНАЦЕНКА
БАБІНА ЛЕТА
Другі тыдзень запар ідзе дождж. Цярушыць і цярушыць, быццам праз сіта. A то часам і ветрам пацягне, ды такім непрыветным, што пальцы пачынаюць дубець. Здаецца, яшчэ тыдзеньдругі — і на змену дажджу пасыплецца снег, ляжа на зямлю мяккім пухам, і заскрыпяць па белым некранутым першазімку вясёлыя сані.
Але вось зусім нечакана дождж перастаў ісці. Выбліснула сонейка. I ўсё навокал ажыло і павесялела... Дні стаяць ціхія, сонечныя, поўныя мяккай задуменнасці і хараства. У паветры плыве павуцінне. Тонкія серабрыстыя валаконцы асядаюць на зямлю, чапляюцца за хмызы, платы, быльнёг. Зямля набывае матавабелы колер, а валаконцы ўсё ткуцца і ткуцца. Паглядзіш у бязмежны блакіт асенняга неба і раптам падасца табе, быццам восьвось сыпане яно на зямлю чароўныя песні палявых жаваранкаў.
«Бабіна лета настала»,— з замілаваннем кажуць у народзе аб гэтай пары восені.
Адчуўшы цяпло, ажываюць шмат якія заснуўшыя было на зіму насякомыя. Зноў з’яўляюцца стракатыя матылькі, мітусяцца ля чыстых люстраных лужын на глухіх лясных дарогах хуткакрылыя стракозы, вылазяць з душных хадоўлабірынтаў пагрэцца на сонейку лясныя мурашкі. А часам нават прагудзе над адзінокай кветкай калматы чмель, замармыча на ўзлессі цецяруккасач.
Нішто жывое не траціць цяпер дарэмна гэтых апошніх залатых дзянькоў. Хто назапашвае на зіму
195
кармы, хто спяшаецца цёплае жыллё ўладкаваць, хто проста жыруе, набіраецца сілы.
Большасць птушак ужо адляцела. Ранкамі ў асеннім небе можна пачуць толькі трубныя галасы апошніх журавоў. Гэта журботнае курлыканне крылатых вандроўнікаў нельга слухаць без хвалявання.
I наўрад ці знойдзецца чалавек, які, пачуўшы гэтыя развітальныя крыкі, не падыме галавы, не праводзіць журавоў доўгім позіркам.
Але кароткія яны, гэтыя залатыя дзянькі бабінага лета. Глядзіш — зноў схавалася за хмары сонца, падзьмулі халодныя вятры, зачасцілі дажджы. I зноў кудысьці пахаваліся падманутыя цёплымі днямі ўсялякія казюлькі, стракозы, мурашкі. У лесе стала ціха і няўтульна.
Бывай, залатая восень!
ІВАН ШАМЯКІН
У ЛЕСЕ I Ў ПОЛІ ВОСЕННЮ
(Урывак з апавядання «Непрыгожая»)
Есць непаўторная паэзія ў асеннім полі, хоць на першы позірк здаецца яно пустое і панурае. Калі вясна вядзе на луг і нараджае жаданне гарэзліва весяліцца, бегаць і скакаць, а ўлетку цягне паляжаць на ўзлеску, бяздумна ўглядаючыся ў бяздонны блакіт неба, то ўвосень хочацца ісці і ісці па палявых дарогах у бяскрайнюю далеч і... думаць. He ведаю, як каму, а мне асабліва хораша думаецца ў асеннім полі. Нідзе думкі не плывуць так спакойна, шырока, павольна, нідзе ні ў якую іншую пару года не з’яўляюцца такія эпічныя сюжэты, як на той бязлюднай палявой дарозе, на якой цяжка нават спыніць на чымнебудзь позірк. Хіба толькі падзівішся, адкуль гэты гарэзавецер мог нанесці столькі вішнёвага, грушавага і бярозавага лісця, што ім забіты каляіны. Здаецца ж, бяроз і блізка няма, ды і вішнякі ледзь віднеюцца з аднаго і другога боку дарогі — у вёсках, што туляцца там, дзе шырокая палявая раўніна горбіцца невялікімі ўзгоркамі, перасякаецца доламі і рачулкамі.
У асеннім лесе таксама добра думаецца. Але думкі тут маюць іншую форму: яны яркія, кароткія і хутка змяняюць адна адну. Можа, гэта таму, што ўсё навокал
196
гарыць фарбамі згасаючага сонца — цёплымі фарбамі жыцця і змагання, якія заўсёды ўзбуджаюць. I шмат што перашкаджае спакойнай і павольнай плыні думак. Шуміць лес. Шамаціць пад нагамі лісце. Дзіўным веерам — у тры бакі ад сябе — насыпала на яшчэ зеленаватую траву залатовак прыгажунябяроза. Як яны гараць, гэтыя лісцікі — ну, сапраўды, як тыя залатоўкі! I зусім не падобныя на тых сваіх сясцёр, якія апынуліся ў полі, у каляінах: тыя — скамечаныя, скручаныя, пачарнелыя, а на гэтыя глядзіш — і ажно вачам горача.
Дубы насцілаюць пад сабой цёмнакарычневую мяккую пасцелю, лісце іх не ляціць далёка, яно цяжкае і нават у вецер падае амаль вертыкальна, толькі больш, чым у цішу, кружыць у паветры і даўжэй варушыцца на зямлі, быццам доўга прымошчваецца, каб зручней легчы. У гэтую пасцелю мякка шлёпаюцца жалуды...
Зоркай іншага сусвету бліснуў кляновы ліст, што раптам з’явіўся перад вачамі на дарозе. Я заварожана спыніўся перад ім. Адкуль ён зляцеў? Ах, вунь ён дзе, клянок! Невялічкі, зусім непрыкметны побач з волатамідубамі; улетку, напэўна, і не бачыў бы яго. А цяпер колькі красы ён рассыпаў навокал! Мноства яго лісцяў — найпрыгажэйшы дыван, вытканы рукой дзівоснага мастака. I я не мог прайсці па ім у запыленых ботах. Я асцярожна адступіў і абышоў бокам. Усю дарогу праз лес мяне суправаджала нябачная птушка тоненькім жалобным плачам. Што яна страціла? Па чым плакала?
ІВАН НАВУМЕНКА
ПАД ЗАСЕННЮ БЯРОЗЫ
(Урывак з апавядання «Прыпяцкая зона»)
Пачыналася восень. Яшчэ горача свяціла сонца, зусім палетняму дрыжала сіняватая смуга над пыльнай дарогай, у кустах крушыны свісталі вясёлыя дразды. Буяла яшчэ на лугавінах зялёная атава, у палісаднічках, ля вясковых хат, наперагонкі хваліліся сваёй някідкай прыгажосцю жоўтыя вяргіні і астры. Але ўсеўладная восень неадступна цікавала за гэтымі апошнімі праявамі хмельнага летняга жыцця. Яна ўжо заслала суцэльным залацістым абрусам палі збажыны, злёгку пасерабрыла шаты разгалістых прыдарожных
197
бяроз, а паветра напаіла той празрыстасцю і чысцінёй, якая бывае толькі цёплай лагоднай восенню.
Высока ў сінім бязвоблачным небе плыве яркае сонца, шчодра лье на зямлю сваю цеплыню і святло, а ўлагоджаная і сагрэтая яго ласкай зямля адказвае хмельным буяннем жыцця.
Цёпламу яснаму дню радуецца кожная жывая істота. Над маёй галавой, на бярозе, цінькаюць бесклапотныя сініцы, прабуюць моц сваіх крылляў, імкліва носячыся ў небе, прыгожыя ластаўкі. На маленькім лапіку зямлі, дзе я прылёг, ідуць свае клопаты і турботы. Некуды спяшаецца цягавітая мурашка, уверх па сцяблінцы паўзе спакойная божая кароўка...
Над Прыпяццю сінее лес, адтуль нясе густым водарам, сатканым з пахаў хвоі, прэлай зямлі, грыбоў і багуну. Шырокая лугавіна прымешвае свайго да гэтай багатай і разнастайнай гамы: пахне аерам, мурагом, салодкай медуніцай...
Я думаю пра восень. Мабыць, памыляюцца тыя паэты і пісьменнікі, якія бачаць у восені толькі адно заміранне жыцця. Здаецца, усё ідзе якраз наадварот.
Жыццё ў гэтую пару не замірае, а нараджаецца. Яно проста стаіць перад пачаткам новага, яшчэ шырэйшага круга. Бяроза, пад якой я ляжу, адшумела зялёным лісцем і паслала ў свет, можа, мільёны новых бярозак, схаваных у яе лятучым насенні.
Дайце гэтаму насенню пульхную глебу, трошкі святла і цеплыні, і народзіцца новы бярозавы гай...
Восень — гэта ростані на вечных дарогах старога і новага жыцця. Няхай прыгрэе сонца, і тады за цёплым летам адразу пачнецца вясна, без ніякай восені і зімы, без ніякага перапынку. Хіба ўвосень не расцвітае прыгажуняяблынька, зведзеная ў зман здрадлівай ласкай бабінага лета? Нездарма, відаць, нашы далёкія продкі кожны новы год жыцця пачыналі з восені...
Добра пад бярозай! Закрыеш вочы, і тады разгалістае зялёнае дрэва ўявіцца мачтай,лёгкі шум яго лісцяў — плёскатам хваль, і можна плыць пад гэту аднастайную музыку ў дальнія далі. Можна пабачыць заморскія краіны, наведаць казачную Атлантыду, асвяжыць засмаглыя губы цудадзейным малаком какосавай пальмы. Усё можна пад прыдарожнай бярозай...
198
ПЯТРУСЬ БРОЎКА
НАДЫХОД ВОСЕНІ
Вось і лета сышло, Адспявалі калоссі, Цяжка нам заўважаць, Як з’яўляецца восень.
Непрыкметна зусім — Прыплыве павуцінкай, Гляне жоўтым лістком 3пад зялёнай хусцінкі.
Усплыве туманом Над рачулкаю соннай, Устрывожыць дымком 3 пахам бульбы пячонай.
Зачаруе агнём Маладзенькай рабіны, На адлёце крылом Памахае бусліным.
А пасля, А пасля Ліст апошні сарвецца...
Ды не знаю, чаму Ты мне, восень, па сэрцу!
ПЯТРУСЬ БРОЎКА
* * *
Ах, восень, восень, ты пад сонцам Неапісальнай пекнаты, Ты раскідаеш, Як чырвонцы, 3 кляноў барвовыя лісты. Табе між сосен нібы цесна, Ірвешся ўдалеч, На прасцяг, Вятрамі завяла ты песню Па ўсіх дарогах і шляхах.
На правады ж панасаджала Шпакоў у некалькі радоў, Як быццам імі напісала Жывыя ноты між слупоў.
199
КУЗЬМА ЧОРНЫ
ЛАГОДНАСЦІ ВОСЕНІ
(Урывак з аповесці «Вясна»)
Увосень, пад поўдзень, як збярэ свае сілы сонца,— разгорнецца дзе над каляінай позні, сіратлівы малачайнік — дробная кветка на высокім сцябле. Падобна яна да цыбатай якой птушкі, што ў гэты час ляціць дзенебудзь над полем у цёплы вырай ці так куды ў спакой восенных узлескаў. ІДішыня тады стаіць скрозь. Пахне свежая ралля, пятрэе сухое бадыллё, цвёрды чабор хаваецца ў іржэўнік. 3 голаю галавою ходзіць восень па ціхіх сваіх сцежках. Яна садзіцца на берагах рэчак, гладзіць рукою траву. Рука ў яе каструбаватая, у зямлі. Восень сядзіць
КНІГІ ОНЛАЙН
