Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Пра творчую працу Тарашкевіча ў той перыяд маем урыўкавыя звесткі, але і тое, што маем, сведчыць пра вельмі грунтоўны і глыбокі падыход да ўсякай праблемы ў любой галіне.
На 1921 —1930 гады прыпадала 400-годдзе выдавецкай дзейнасці Францішка Скарыны ў Вільні. Упраўленне БНТ выпрацавала шырокі план святкавання. Тарашкевіч таксама займаўся некаторымі пытаннямі падрыхтаванага плана і зрабіў гэта так грунтоўна, што пасля азнаямлення з рэфератам на тэму «Век Скарыны» БНТ пастанавіла паслаць яго дэлегатам у Прагу з мэтай збору новых матэрыялаў і завяршэння працы. Чаму гэта не было рэалізавана, чытач зразумее, чытаючы наступны раздзел, які датычыць 1925 года. Тарашкевіч нават паехаў у Прагу, але займаўся там зусім іншымі справамі і не меў часу папрацаваць у архівах.
Нагадаем яшчэ, што Тарашкевіч быў заняты ў савеце музея Івана Луцкевіча, прымаў удзел у розных публічных дыскусіях на літаратурныя тэмы, быў вядомы як знаўца літаратурнай спадчыны А. Міцкевіча.
Няма сумнення, што ранейшы «агляд» навуковых і літаратурных працаў Тарашкевіча, тых, якія належаць да 1919—1921 гадоў, быў бы значна багацейшы і, відаць, зусім іншы, калі б удалося даступіцца да яго рукапісаў, забраных у час вобыску (у студзені 1927 года) у Вільні. Як відаць з кароткай справаздачы і судовай экспертызы, там было багата «сшыткаў і картак, напісаных па-беларуску» ў 1920—1921 гадахзі.
У другой палавіне 1922 года Тарашкевіч быў прызначаны дырэктарам Беларускай гімназіі ў Вільні (да гэтага часу
быў толькі выкладчыкам і членам школьнага савета). Адна дэталь: ведаючы цяжкае матэрыяльнае становішча гімназіі, адмовіўся ад дырэктарскай пенсіі на карысць школы і вёў работу бясплатна.
У гэтым менавіта часе наступілі падзеі, якія рашучым чынам адбіліся на яго далейшым жыцці: на 5 лістапада 1922 года былі прызначаны выбары ў сойм. Перадвыбарчая кампанія, а пазней пасольская дзейнасць паглынуць найбольшую частку яго сілаў і часу.
Перанясёмся цяпер у ваколіцы Радашкавіч — невялікага беларускага мястэчка. Гэты прыгожы, чароўны куточак лічыцца калыскай беларускай паэзіі. Тут, у засценку Вязынка, у 1882 годзе нарадзіўся найвялікшы беларускі паэт — Ян Луцэвіч, вядомы як Янка Купала. Калі б паглыбіцца ў яшчэ даўнейшыя часы, то, напэўна, адшукаліся б сляды польскай культуры і, што важней за ўсё, праявы суіснавання беларускай і польскай культур. Наведваючы хату-музей Янкі Купалы — месца яго нараджэння — і праглядаючы асобныя вітрыны, дзе выстаўлены кнігі, якія ў маладосці будучы паэт чытаў, відаць такое выразна. Сярод гэтых кніг значнае месца займаюць польскія кнігі XVIII і XIX стст. He выпадковасць, што Купала пачаў пісаць на польскай мове.
У перыяд, які нас цікавіць, вакол Радашкавіч згуртаваўся значны актыў беларускіх дзеячаў, прагрэсіўных, рэвалюцыйных. Тут знаходзілася беларуская гімназія, адным з заснавальнікаў якой быў уладальнік фальварка Мігаўка — Аляксандр Уласаў, выдавец і рэдактар «Нашай нівы» ў мінулым, а ў будучым — адзін з беларускіх сенатараў. Паблізу Радашкавіч, у Максімаўцы, жыў радыкальны беларускі важак Сымон Рак-Міхайлоўскі. У тутэйшай гімназіі выкладаў адзін з найстарэйшых дзеячаў беларускага адраджэнчага руху Фелікс Стэцкевіч (пазней кіраўнік Галоўнага ўпраўлення Таварыства беларускай школы). Настаўнікам быў тут будучы старшыня Беларускага клуба ў сойме «Змаганне» — Язэп Гаўрылік. У той час, пра які ідзе гаворка, тўт, на тэрыторыі Радашкавіч ці ў Мігаўцы, адбываліся розныя спатканні выдатнейшых беларускіх дзеячаў, хоць прыгранічныя абставіны (45 км ад Мінска) не асабліва спрыялі росквіту дзейнасці беларускага асяродка. Але блізкасць граніцы мела і свае перавагі. Сюды сябры з БССР прысылалі літаратурныя навінкі, часопісы, газеты. Усё гэта павінна было перапраўляцца праз граніцу, якая ў той час была яшчэ слаба ўмацаваная вайсковымі пастамі і
не вельмі ахоўвалася. Фальварак Мігаўка ў інфармацыі Міністэрства ўнутраных справаў за 1925 год фігуруе як адзін з галоўных перасыльных пунктаўзз.
Атрымальнікамі прэсы былі беларускія дзеячы, сяляне, вясковая моладзь, пазбаўленыя легальнай інфармацыі з БССР, але зацікаўленыя ў ёй: а што там робіцца ў рэальнай беларускай дзяржаве? Пра гэты род «літаратуры» вядома было і ў Вільні. Тарашкевіч, які адносна часта бываў у маёнтку Уласава, з вялікай цікавасцю вывучаў савецкія навіны і нават прывозіў іх у Вільню (быў, між іншым, у кантакце з камуністам Русецкім).
У 1921 і 1922 гадах Браніслаў прыязджаў у Мігаўку з яшчэ адной прычыны, выключна асабістай. У Мігаўцы часта бывала пляменніца Аляксандра Уласава — прыгожая Вера Снітчанка, з якой неўзабаве ажаніўся. Тарашкевіч, хоць і старэйшы за яе, быў прыхільна ацэнены маладзенькай студэнткай, праз якую не толькі ў Радашкавічах, але і ў Вільні вар’яцеў не адзін юнак. М. Пецюкевіч, вучань Та. рашкевіча, у пазнейшых успамінах пра яго запісаў: «Умеў ён падабацца жанчынам. I нічога дзіўнага, што беларуская прыгажуня Вера Снітчанка з Радашкавіч закахалася ў Браніслава і выйшла за яго». Падабаўся Веры — быў вясёлы, таварыскі, дасціпны, любіў перайманваць і рабіў гэта цудоўна. Па-майстэрску, з веданнем справы, умеў падрабляць і парадзіраваць асаблівасці маўлення, міміку, жэсты або характар паводзін. I далей М. Пецюкевіч піша: «У сур’ёзных ; размовах вызначаўся сваёй эрудыцыяй. Быў аўтарытэтам у галіне беларускай культуры, гісторыі мовы, а таксама літаратуры. Валодаў класічнымі мовамі і быў знаўцам антычнай культуры». («Ніва», Беласток, 22.1.1967 г.)
У які дом уваходзіў Тарашкевіч?
Бацькі Веры былі землеўласнікамі. Пасля Рыжскага трактату ў межах Полыпчы засталося ўсяго некалькі іх фальваркаў. У найболып добраўпарадкаваным (каля Радашкавіч, сёння ў межах мястэчка), на гэтак званай «Ферме», жыла сям’я Сніткаў. Дом быў культурны. Бацька, Андрэй Снітка, хоць і скончыў факультэт рыжскага сельскагаспадарчага палітэхнікума, быў захоплены археалогіяй. У 1911 годзе заснаваў у Мінску гісторыка-археалагічны музей, быў аўтарам працы «Гісторыя княства Слуцкага». Асабіста ведаў прафесара Шахматава, які бываў частым госцем Сніткі. Лічыў сябе «беларусам рускай культуры», і ў сям’і шанаваліся беларускія традыцыі. Андрэй Снітка не раз дасылаў допісы ў «Нашу ніву», падтрымліваў яе матэрыяльна.
Маёнткам кіравала маці Веры Андрэеўны — Елізавета, з роду Уласавых,— вядомая як чалавек добразычлівы, сваіх землякоў часта лячыла хатнімі метадамі. Да беларускага руху далучылася не столькі праз мужа, колькі праз брата — Аляксандра Уласава. Вера Андрэеўна яшчэ ў маленстве сутыкнулася з нацыянальным беларускім рухам, засвоіла вусную і пісьмовую беларускую мову. Выдатная постаць Тараса (як яго звычайна звалі ў беларускім асяроддзі) імпанавала маладой Снітчанцы.
Род Сніткаў быў традыцыйна праваслаўны. Шлюб маладых адбыўся ў 1923 годзе спярша ў праваслаўнай царкве ў Варшаўскай Празе, а праз некалькі дзен «для раўнавагі» — у касцёле св. Мікалая. Вынікам гэтага ў Тарашкевіча аказаліся два месцы жыхарства: Радашкавічы, дакладней «Ферма», і другое ў Вільні. У сумесным жыцці маладых панавала поўная гармонія. Лета правялі ў Радашкавічах, а зіму — у Вільні, на вул. Віленскай, 12, кв. 7. Хатніх клопатаў, трэба думаць, не мелі, бо гэтым займалася Елізавета Снітка. Вера адразу далучылася да работы мужа, дапамагаючы яму пераважна перапісваннем тэкстаў.
На лістапад 1922 года былі прызначаны выбары ў сойм. Частка беларускіх палітыкаў пачала тады больш рэальна ацэньваць сітуацыю. Было пастаноўлена прыняць удзел у выбарах у агульнапольскі сойм, а паколькі існуючае палажэнне аб выбарах давала нацыянальным меншасцям небагата шанцаў, іх прадстаўнікі ўтварылі выбарчы блок, спіс якога значыўся пад № 16. Беларусы былі ў ліку заснавальнікаў гэтага блока.
Вакол спісу №16 аб’ядналіся групоўкі розных палітычных адценняў — ад праванацыяналістычных да крайніх радыкалаў. У гэ'гым блоку рашаючую ролю адыгрывалі прадстаўнікі ўкраінскай і яўрэйскай буржуазіі. Выбарчай кампаніяй сярод беларусаў кіраваў Беларускі выбарчы камітэт, галоўную ролю ў якім адыгрываў Антон Луцкевіч. У склад камітэта, апрача яго, уваходзілі: кс. Адам Станкевіч, Міхал Кахановіч, Фабіян Ярэміч, Браніслаў Тарашкевіч, Язэп Лагіновіч (сакратар). Перадвыбарчая агітацыя вялася вакол трох найважнейшых запатрабаванняў: 1. Зямля сялянам без выкупу. 2. Школа на роднай мове. 3. Тэрытарыяльная аўтаномія. Камітэт выдаваў розную прапагандысцкую літаратуру.
У перадвыбарчай кампаніі прыняла ўдзел значная колькасць беларускай інтэлігенцыі, усе палітычныя групоўкі і ўсе існуючыя арганізацыі. I што заслугоўвае асаблівай увагі — да гэтай акцыі далучыўся беларускі клір — не
толькі праваслаўны, але і каталіцкі. Асяродак вядомых беларускіх дзеячаў пакінуў толькі Аляксюк, які падтрымаў польскі спіс Дзяржаўнага аб’яднання крэсаў (Спіс № 22).
У акругах, дзе беларусы складалі большасць выбаршчыкаў, спіс № 16 заняў першае месца, набраўшы 35 працэнтаў галасоў. На другім месцы апынуўся спіс № 3 «Вызваленне», якое выступала на тых тэрыторыях з вельмі радыкальнай праграмай і ўспрымалася сялянамі як беларуская групоўка. (Між іншым, са спісу № 3 было выбрана некалькі паслоў беларускай нацыянальнасці.) Гэты спіс сабраў каля 30 працэнтаў галасоў. На трэцім месцы была ППС (спіс № 2), якая асабліва шмат галасоў сабрала на Палессі.
Вынікі выбараў на так званых крэсах выклікалі ва ўрадавых сферах і ў польскім друку вялікую незадаволенасць. Вядомы публіцыст Канстанты Сракоўскі, які ў 1923 годзе пабываў па загаду Ул. Сікорскага на крэсах, напісаў у сваёй брашуры: «Выбары паказалі, што ў трох ваяводствах, пра якія ідзе гаворка (г. зн. Палескае, Навагрудскае і Віленскае.— А. Б.), па меншай меры 75 працэнтаў жыхароў сгавяцца калі не да дзяржавы, то, ва ўсялякім разе, да тых тэндэнцыяў, якія ў ей пануюць,— непрыхільна»зз. Яшчэ болып выразную ацэнку вынікаў выбараў на крэсах даў праз 30 гадоў аўтар «Навейшай палітычнай гісторыі Польшчы» Уладзіслаў Побаг-Маліноўскі, вядомы гісторык з лагера Пілсудскага, які напісаў, што выбары былі «польскім дзяржаўным паражэннем»34.
У выніку выбараў першы раз у гісторыі беларускія паслы занялі месцы ў сойме (11 месцаў) і ў сенаце (3 месцы), утварыўшы Беларускі соймавы клуб. У склад клуба ўваходзілі паслы: Браніслаў Тарашкевіч, Сяргей Баран, Міхась Кахановіч, Уладзімір Каліноўскі (яго месца зойме пазней Павел Валошын), Пётра Мятла, кс. Адам Станкевіч, Сымон Якавюк, Антон Аўсянік, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Базыль Рагуля, Фабіян Ярэміч, а таксама сенатары: Вячаслаў Багдановіч, Аляксандр Уласаў і Аляксандр Назарэўскі.
КНІГІ ОНЛАЙН
