Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Гэта быў, як бы мы сёння назвалі, беларускі клуб нацыянальнага адзінства. Да яго належалі прадстаўнікі кліра (як праваслаўнага, так і каталіцкага), паслы, якія прадстаўлялі інтарэсы заможнага сялянства, і паслы радыкальныя.
Старшынёй клуба стаў Браніслаў Тарашкевіч.
Адразу пасля выбараў пачаліся рэпрэсіі, якія па сутнасці былі працягам тых, што мелі месца і ў перадвыбарчай кампаніі. У сакавіку быў арыштаваны пасол Сяргей Баран. Каб ' унікнуць такога ж лёсу, пасол Якавюк эміграваў у Літву, a
Кахановіч — у БССР. Мандат Уладзіміра Каліноўскага быў ануляваны на той падставе, што яго ўладальнік быццам не меў польскага грамадзянства. Адсутнасць грамадзянства выкарыстоўвалася як палітычны інструмант. Так, напрыклад, з Вільні былі выселены ў Літву ў першай палавіне 1922 года 33 грамадзяніны і на той самай падставе, між іншым, і вядомы беларускі пісьменнік Максім Гарэцкі, які нічога агульнага з Літвой не меў, але быў рэдактарам левага беларускага друку. Пазней Тарашкевіч закрануў у сойме (2.VI.1923) гэта пытанне і прывеў для прыкладу факт, што нават паслу (!) адмоўлена ў выдачы пашпарта з... прычыны адсутнасці грамадзянства.
Да ўсіх тагачасных абавязкаў Тарашкевіча далучаўся
яшчэ адзін — соймавы форум. Неўзабаве сойм, актыўны ўдзел у некалькіх яго камісіях, а асабліва старшынства ў пасольскім клубе стануць яго галоўным заняткам. Жыццё Тарашкевіча праходзіла ў бесперапыннай працы. Апрача Вільні і Радашкавіч, меў трэцяе месца жыхарства — Варшава, вуліца Новасенатарская, 8, кв. 14 (цяпер Мальера), пазней вуліца Святакрыжская № 28, кв. 5 у пані Лаўэр. Абодва дамы ў часе II сусветнай вайны былі цалкам разбураны.
1 Ленян В.Н. К нсторнн нацнональной программы в Австрнн я Россмя. Полн. собр. соч. Т. 24. С. 315.
2 Пар.: Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры. Вільня, 1920. С. 132; Дварчанін I. Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры. Вільня, 1927. Прадмова.
3 Автобнографня Броннслава Адамовяча Тарашкевяча. Москва, 15.12.1933. ЦА ЦК, м/ф 1684; «пратакол з’езду беларускіх нацыянальных арганізацыяў у Мінску 25—27.III. 1917 г.».
4 Пратаколы III з’езда Беларускай грамады надрукавала «Беларуская ніва» ў № 6, 5.XII.1926 г. С. 2. Вільня.
5 Канчер Н. Белорусскнй вопрос. Петроград, 1919. С. 52, 82.
6 Белцікоўская A. Stronnictwa і zwi^zki polityczne w Polsce. Biatoruska Socjalno-Demokratyczna Partia. Варшава, 1925. C. 620—624; Беларуская caцыял-дэмакратычная партыя. БелСЭ. Мн., 1970. Т. 2. С. 229.
7 Александровіч С. Гісторыя і сучаснасць. Мн., 1968. С. 85, 190.
8 Тарашкевіч Б. Беларуская граматыка для школ. Вільня, друкарня М. Кухты, 1918. С. 62. У часе царызму ў Беларусі не было беларускіх школаў. У 1915—1918 гг. на беларускіх тэрыторыях, акупіраваных немцамі, было дазволена ствараць беларускія школы.
9 Крамко I., Юрэвіч А., Яновіч А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1968. Т. II. С. 160—220.
1° Гаварыў пра яе ў сваёй абвінаваўчай прамове на працэсе Грамады пракурор Раўзе. Гл.: «Kurier Wilenski», № 104, 1928. Справаздача з агляду працэсу.
11 У сакавіку 1921 г. на X з’ездзе РКП(б) галоўны даклад па нацыянальным пытанні зрабіў па даручэнню ЦК Іосіф Сталін. Ён сказаў: «Маю тут запіску аб тым, быццам мы, камуністы, штучна насаджваем беларускую нацыянальнасць. Гэта няпраўда. Калі існуе беларуская нацыя, якая мае ўласную мову, што адрозніваецца ад рускай, то ў сувязі з гэтым культуру беларускага народа можна ўзняць толькі на грунце яго роднай мовы... Нельга ісці супраць гісторыі». (Десятый сьезд РКП(б), стенографнческнй отчет. Москва, 1963. С. 213).
12 В. Taraszkiewicz. Biatoruskie postulaty polityczne («Przymierze», 1920. № III.V).
13 Jozef Pilsudski. Do mieszkancow b. W. Ksigstwa Litewskiego, Pisma zbiorowe, tom V, Warszawa, 1937. S. 75.
14 Віленская Беларуская Рада была выбрана 25—27 студзеня 1918 г. Гл.: В. Taraszkiewicz, Biatoruskie postulaty polityczne «Przymierze», 1920. № III. C. 6.
15 Ліст Пілсудскага да I. Ю. Падарэўскага. Архіў новых актаў, 777. С. 6—9.
16 Ежы Асмалоўскі ў сваіх успамінах дакладна апісвае дырэктывы Пілсудскага ў справе склікання ЦУУЗ. Як сам піша, Генеральным каміса-
рам стаў 15 красавіка, за 4 дні да ўступлення ў Вільню польскай арміі. Е. Асмалоўскі. Успаміны з 1914—1921. Biblioteka Narodowa, Акц. 6798. Т. 3. С. 512 і наст.
17 Ліст А. Луцкевіча да Ігната Падарэўскага. ААН. Архіў Ігната Падарэўскага, № 948. К. 17—20.
18 L. Wasilewski. Jozef Pifsudski, jakim go znatem, Warszawa, 1936. S. 218; Dokumenty i materialy do historii stosunkow polski-radzieckich, tom II, Warszawa, 1961, dok. nr 358. S. 687—691.
19 Браніслаў Тарашкевіч так апісвае скліканне віленскага з’езда: «Славэк даў дазвол (на правядзенне з'езда.— А. Б.), але запрапанаваў, каб на ім Пілсудскага назвалі вялікім князем Вялікага княства Літоўскага... У дзень адкрыцця з’езда ў Вільню з’ехаліся са штаба Пілсудскага: Прыстар, Лядніцкі, Даўнаровіч і інш.». На з’ездзе пераважалі эсэраўскія настроі, a адзіны, цалкам пакорны польскім уладам Аляксюк быў ізаляваны. Аўтабіяграфія Тарашкевіча (15.XII.1933 г.). ЦА ЦК, м/ф 1684. На з’ездзе Тарашкевіч не прысутнічаў з прычыны хваробы.
2° Мэнке Ляля. Яго апошнія дні (У зборніку «Памяці Івана Луцкевіча». Вільня, 1920. С. 29); Мядзйлка П. Сцежкамі жыцця. Мн., 1974. С. 204.
21 В. Taraszkiewicz, Biatoruskie postulaty polityczne, «Przymierze», 1920. № V. C. 6.
22 Тамсама. C. 8.
23 БНК — створаны ў Вільні замест зліквідаванай Беларускай цэнтральнай рады Віленшчыны і Гродзеншчыны. Існаваў да студзеня 1938 года і быў ліквідаваны ў адміністрацыйным парадку.
24 Ва ўжытку была таксама назва «Zapadfa Biatorus», гэта ўжо як вынік адсутнасці перспектывы гаспадарчага развіцця гэтых тэрыторыяў. ГІілсудскі назваў яе калісьці краінай «Zapomnian^ przez Boga і ludzi», «zaniedbana^ cora^ Polski».
25 Komendatura PP Okr^gu XVI Wileriskiego. Okr^gowy Urz^d Policji Panstwowej — Zarys ruchu biaforuskiego od czasu jego powstania az po dzieri deklaracji miriskiej z dnia 1 marca 1924 r. (Далей: Zarys ruchu biaforuskiego), LIA ЦК, м/ф 730. C. 68.
26 Десятый сьезд РКП(б). Стенографнческнй отчет. Москва, 1963. С. 598—603.
27 Полымя. 1922. № 1. С. 89. Як вынікае з даследаванняў Арсеня Ліса, беларускага фалькларыста і літаратуразнаўца, які апрацаваў біяграфію Тарашкевіча (Браніслаў Тарашкевіч. Мн., 1966), Тарашкевіч распачаў работу над падручнікам на тэму гісторыі беларускай літаратуры (гэты прадмет выкладаў і ў гімназіі), аднак перапыніў гэту работу, бо выйшла кніга Максіма Гарэцкага «Гісторыя беларускае літаратуры».
28 Гл: Новае жыцце. 11.V.1923. С. 4. У рэкламным праспекце віленскага выдавецтва Б. Клецкіна фігуруе «Сінтаксіс беларускае мовы» Б. Тарашкевіча.
29 Гадавік Беларускага навуковага таварыства. Вільня, 1923. Т.1. С. 5—16. Фрагменты «Іліяды» ў беларускім перакладзе Б. Тарашкевіча былі надрукаваны ў двух нумарах віленскага тыдневіка «Беларускі звон»; у № 7(32) ад 11 сакавіка 1922 г. вершы 1—87 з першай песні; у № 9(34) ад 25 сакавіка 1922 г. вершы 88—207; Беларускі каляндар на 1923 год. С. 35.
30 Тарашкевіч Б. Адам Гурынбвіч. Полымя. 1966. № 11. С. 151 —152. Каментарый I. Шутовіча.
31 Пратакол агляду прадметаў, забраных 17.1.1927 года суддзей і следчым II акругі сталічнага горада Варшавы ў Б. Тарашкевіча на вул. Святакрыжскай, № 28, кв. 5, таксама на вул. Макавай 15, у Вільні 14 студзеня 1927 г. Акт па справе Б. Тарашкевіча і інш. (справа Грамады). Акт следства. Т. III, 13—50. ЦА ЦК, 105/1137.
32 У «Рапарце сітуацыйным» ад 21 .VII. 1925 года чытаем: «Названы фальварак Мігаўка каля самай станцыі Аляхновічы з’яўляецца адным з галоўных пунктаў кантактавання з Мінскам (перасыльны пункт)». ЦА МУС, Е-1. Т. 82/1, к. 52.
зз к. Srokowski. «Sprawy narodowosciowe na kresach wschodnich», Krakow, 1924. S. 13.
34 W. Pobog-Malinowski. «Najnowsza historia polityczna Polski», Londyn, 1956. Tom II. S. 412.
Раздзел трэці
(1923-1926)
Самы бурны перыяд жыцця. — Беларускі клуб у сойме. — Нарастанне і паглыбленне расколу ў беларускім асяроддзі. — Змена палітычнай арыентацыі. — Рашучы паварот да БССР. — Утварэнне Грамады. — Правадыр найбольш масавага сялянскага руху ў Полыйчы міжваенных гадоў. — Майскі пераварот 1926 г., Нясвіж і разгром Грамады. — Апошняя прамова ў сойме.
1923—1926 — цэлыя чатыры гады, да краёў напоўненыя напружаным, цікавым жыццём. Гэта быў перыяд пасольскай дзейнасці, перыяд найбольшых пераменаў у палітычных поглядах, перыяд стварэння масавай рэвалюцыйнай арганізацыі і кіраўніцтва ёю, бурнай дзейнасці і найбольшай папулярнасці і, нарэшце, перыяд заснавання ўласнай сям’і.
Каб лепш зразумець сутнасць тых пераменаў, пазнаць умовы, у якіх Тарашкевіч стаў рэвалюцыянерам і асэнсаваць патрабаванні, за якія змагаліся сяляне пад яго кіраўніцтвам, пастараемся як мага карацей акрэсліць палітычную і гаспадарчую сітуацыю на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Прафесар Ежы Тамашэўскі піша: «Яшчэ перад першай сусветнай вайной беларускія землі належалі да найбольш занядбаных рэгіёнаў еўрапейскай часткі імперыі Раманавых. У гады вайны доўгі час руска-нямецкі фронт стаяў на Палессі, прыносячы вялікія разбурэнні (у межах міжваеннай Полыпчы гэтыя землі былі асабліва бязлітасна вынішчаны). Стан разбурэння яшчэ больш пашырыўся падчас польска-савецкай вайны.
Цяпер зірнём на карту міжваеннай Полыпчы. Само геаграфічнае размяшчэнне і палітычнае становішча Заходняй Беларусі стваралі непераадольную перашкоду для яе гаспадарчага развіцця. Адрэзаная межамі ад рэшты беларускіх земляў, а таксама ад Літвы, ад тагачасных рынкаў збыту некаторых прадуктаў, без магчымасці выкарыстання найбольш кароткіх шляхоў да балтыйскіх портаў, не магла канкурыраваць з прычыны высокага кошту транспарту з рэшты земляў Другой Рэчы Паспалітай. Кошт перавозкі драўніны і сельскагаспадарчай прадукцыі ў Гданьск, а паз-
ней у Гдыню, зніжаў іх рэнтабельнасць. Узрастаў адпаведна і кошт перавозкі неабходнай імпартнай прадукцыі. Інвёстыцыі на беларускіх землях не маглі быць акупнымі для прыватных прадпрыемцаў нават тады, калі польскі ўрад зрабіў спробу ўсталяваць для «крэсаў» спецыяльны чыгуначны тарыф і зніжаныя цэны на некаторыя віды сыравіны (напрыклад, на вугаль).
КНІГІ ОНЛАЙН
