Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Тарашкевіч змяніў у той час не толькі свае погляды. Змяніў таксама і сваё акружэнне. Наладзіў кантакты з Міжнароднай арганізацыяй дапамогі рэвалюцыянерам (МОПР). Разам з іншымі пасламі высылаў палітычным вязням пасылкі з харчамі і тытунь. На працягу першай палавіны 1925 года паслаў у турэмную бібліятэку на Лукішках больш як 100 кніг (шмат на якіх быў бачны надпіс «Са збору Бр. Тарашкевіча»).
1925 год быў шчаслівы для Тарашкевіча — ён стаў бацькам. Сыну далі імя Радаслаў. Дома звалі яго спачатку Дзюк, а пазней, калі падрос,— Славік.
У 1924—1925 гадах Тарашкевіч праяўляў у сойме вялікую актыўнасць, прымаў удзел у працы некалькіх камісіяў: бюджэтнай, па асвеце і камісіі па замежных справах. Цяпер пабачым, якія новыя акцэнты выяўляюцца ў яго прамовах у сойме.
У 1924 годзе, у адрозненне ад 1923-га, агульнапольскія справы ў яго прамовах выступалі на першы план. Напачатку закранаў агульнадзяржаўныя пытанні толькі ў такой ступені, у якой яны былі канкрэтна звязаны з палітыкай урада ў дачыненні да беларускай праблемы. Цяпер жа штораз часцей звяртаўся да тэматыкі гаспадарчай усёй Польшчы (і тут паказаў сябе нядрэнным знаўцам пытанняў эканомікі). Асуджаў палітыку распродажу важных гаспадарчых аб’ектаў замежным капіталістам, крытыкаваў ан-
тыіндустрыялізм, неаднойчы ўздымаў пытанне аб неабходнасці заключэння гандлйвага пагаднення з СССР, якое, на яго думку, было б у інтарэсах Польшчы, яе гаспадаркі. «Гандлбвае пагадненне з Саветамі становіцца неабходным»,— заяўляў ён з соймавай трыбуньРі.
У ліпені 1924 года Тарашкевіч выступіў з разгорнутай і вострай крытыкай толькі што прынятых Палажэнняў аб мовах і школьнай рэформе, на якія раней ускладаў шмат надзейзг. Звярнуўся таксама і да справы аб аўтаноміі. Але як адрозніваліся яго цяперашнія ацэнкі з папярэднім годам! На гэты раз Тарашкевіч сказаў, што аўтаномія магла б некаторыя справы «залатаць», але не вырашыць, ды, урэшце, «народ не верыць, што дзяржава Грабскіх, якая парушае ўласную канстытуцыю, магла б даць гэтую аўтаномію». I далей працягваў, што народ «усё часцей скіроўвае свой позірк на ўсход, дзе бальшавіцкі ўрад з цяжкасцю, але ўпарта будуе новы дом». Калі раней прыгадваў Савецкі Caros толькі ў сувязі са станоўчым вырашэннем беларускага пытання, то цяпер прыводзіў СССР як прыклад дзяржавы, якая зможа знайсці рашэнне і выйсце з мноства складаных гаспадарчых і грамадскіх сітуацыяў.
У прамове 25 красавіка 1925 года Тарашкевіч гаварыў: «Абвінавачваеце нас у камунізме, у распальванні дыверсійнага руху, бандыцкага, як вы кажаце, а па сутнасці руху паўстанцкага, абвінавачваеце нас у тым, што не хочам быць лаяльнымі ў адносінах да польскай дзяржавы, але прыгадайце, што прыйшлі мы ў гэты сойм менавіта дзеля таго, каб знайсці тут прававую аснову; былі мы, праўда, на кароткі час, наіўнымі, мы паддаліся канстытуцыйным ілюзіям, мы спадзяваліся, што законы і канстытуцыя надзейна гарантуюць палітычныя і нацыянальныя правы. Мы прыйшлі ў гэты сойм, каб змагацца за аўтаномію. Мы выбралі прэзідэнта, мы галасавалі за ўрад Сікорскага, каб падкрэсліць сваю лаяльнасць. А што сталася? За тое, што мы набраліся смеласці выбраць прэзідэнта, вы яго забілігз». Далей Тарашкевіч гаварыў пра тое, што прыйшоў, відаць, такі час, калі стары ўрад павінен быць заменены новым, сялянска-рабочым. 3 мэтай стварэння такога ўрада беларускі селянін павінен падаць руку ўкраінскім сялянам, польскім і ўсім працоўным, бо «толькі агульным фронтам селянін разам з рабочым, на роўных правох можа здабыць сабе вызваленне сацыяльнае, вызваленне нацыянальнае, вызваленне палітычнае і нацыянальнае адраджэнне».
Працытуем тут яшчэ некалькі характэрных урыўкаў з гэтай прамовы: «... буржуазія адыграла сваю ролю... можа,
на год, можа, на два, пяць, дзесяць, не ведаю, як доўга будзе яшчэ яе панаванне, як доўга будзе цягнуцца гэтая хісткая раўнавага, але існуе ўпэўненасць, што нацыяналістычна настроеная буржуазія, канкурыруючы паміж сабой, не здолее стварыць такую арганізацыю прадукцыі, якая б прывяла да гаспадарчай зладжанасці. Відавочны фатальны напрамак буржуазнага свету да новай разні, да новай вайны... так ці інакш. ці шляхам вайны, ці ў выніку вайны, урэшце сацыяльная: рэвалюцыя адбудзецца, і толькі такая сацыяльная рэвалюцыя зможа даць нам палітычныя правы, прынесці нацыянальнае адраджэнне і вызваленне».
Асоба Тарашкевіча ў сойме ўзбудзіла ўсеагульную цікавасць. Таму невыпадкова Бернард Зінгер, соймавы карэспандэнт буржуазнай газеты «Наш пшэглёнд», аўтар успамінаў «Од Вітоса до Славка», выдадзеных з нагоды 10годдзя сойму, значнае месца адвёў Тарашкевічу.
Хочам далучыць сюды фрагмент гэтых успамінаў. I не таму, што яны з’яўляюцца праўдзівым адлюсграваннем рэчаіснасці. Хочам зрабіць гэта дзеля таго, каб удакладніць наша ўяўленне пра такога Тарашкевіча, якім яго ведалі людзі.
«У гэтым згуртаванні (блоку нацыянальных меншасцяў. — А. Б.) Тарашкевіч хутка акліматызаваўся. Меў тут знаёмых, прыяцеляў, сяброў. Віталі яго паслы з лявіцы, прадстаўнікі ўрада, афіцэры. На яго лявіца паставіла сіло з самага пачатку. Ён сходзіў за беларуса, але быў католікам. Дарэчы, беларускую нацыю лічылі за выдумку рэвалюцыі 1905 года. Гэтым тэрмінам лявіца карысталася выключна ў палітычных мэтах.
Але Тарашкевіча лічылі за чалавека, які выпадкова ўблытаўся ў «блок». Яшчэ ў пецярбургскім універсітэце змагаўся за незалежнасць Полыпчы... быў рэпетытарам у польскіх дамах.
Яшчэ нядаўна кіраваў беларускім рухам супраць CaseTay, меў вольны доступ у Бельведэр, быў у кантакце з Прыстарам. Верыў, што толькі Полыпча вызваліць Беларусь, быў кіраўніком беларускага дэпартамента ў Сярэдняй Літве. Яго вітаюць паслы Касцялкоўскі, Хамінскі. Раіўся з ім пасол Тугут. Падавалі руку пілсудчыкі, легіянеры. Усхваляваны пасол Тарашкевіч пакідае на хвіліну таварышаў і сядае пры стале «Вызвалення». Хто ведае, ці не дапамогуць ранейшыя таварышы ў барацьбе за аўтаномію, за беларускую школу?
Трымае прамову з соймавай трыбуны. Пытае пра польскі адпаведнік да нейкага беларускага слова. Пасол Хамін-
скі смяецца. Прыкідваецца. Ведае, шэльма, польскую мову лепш, чым многія з ускраінаў. Яму пляскаюць вызваленцы. Свой чалавек. Польскія лозунгі. Дамагаецца федэрацыі з Беларуссю. Гаворыць пра беларускую школу, пра зямельную рэформу. Mae праграму максімум, але гатовы прапанаваць і праграму мінімум. Гатовы падтрымаць урад Сікорскага за дробныя ўступкі, за сетку пачатковых школ з беларускай мовай навучання. Згода ў поўным сэнсе. У кулуарах ідзе пагалоска, што йн будзе намеснікам міністра па справах нацыянальных меншасцяў.
Неўзабаве ўсё разляцелася: і сон пра намесніцтва міністра, і пра школьную справу, і пра зямельную рэформу. Падвёў нават стары сябар Касцялкоўскі, выслізнуўся пасол Тугут (у будучым — галава ўрада), а з беларускай вёскі даходзілі чуткі, што зямля гарыць пад нагамі і што справа не толькі ў школе.
Тугут увайшоў у склад урада Грабскага. Тарашкевіч пакінуў парламент і падаўся ў акругу. Сустрэліся пазней у кулуарах. Тугут хацеў уцягнуць пасла Тарашкевіча ў камісію экспертаў, але той рашуча адмовіўся. Усе абарвалася.
У кулуарах Тарашкевіча нельга было пазнаць. Нават яго голас і выгляд змяніліся. Яшчэ нядаўна белатвары і ружовашчокі, звонкагалосы, даволі элегантна апрануты, цяпер ён — пацямнелы з твару, з упаўшым голасам, у куртцы і ботах, бываў у таварыстве крайне левых. 3 дакорам ківалі на яго ранейшыя таварышы і сябры за тое, што так далёка адышоў ад іх пасол Тарашкевіч»2< Такія меркаванні назіральнага і праніклівага журналіста.
Пасля ліквідацыі канфлікту сярод левых груповак беларускага клуба пачалося стварэнне спешным парадкам асобнага клуба левых — Грамады,— які быў афіцыйна заснаваны ў чэрвені 1925 года. Да новастворанага клуба Грамады далучылася ўся сацыялістычная фракцыя ранейшага беларускага клуба, акрамя пасла Рагулі. Адразу далучыўся да яго Тарашкевіч. I гэта нікога не здзівіла, што менавіта йн, самы відны сярод беларускіх паслоў, стаў на чале новастворанага клубагз.
24 чэрвеня 1925 года паслы-грамадоўцы зрабілі заяву ў сойме аб сваім выхадзе з беларускага соймавага клуба і аб заснаванні самастойнага клуба Грамады. 11 ліпеня ў грамадска-палітычным і літаратурным тыднйвіку «Валька», які выдаваў Тадэвуш Вянява-Длугашэўскі, павінна было з’явіцца інтэрв’ю пасла Тарашкевіча. I хоць гэты нумар тыдневіка быў канфіскаваны, менавіта праз інтэрв’ю з Ta-
рашкевічам у адной з бібліятэк удалося яго адшукаць. У сувязі з выключнай рэдкасцю дакумента, змесцім тэкст інтэрв’ю цалкам:
«Новы Клуб у Сойме: Беларуская Сялянска-Рабочая Грамада. Інтэрв’ю пасла Тарашкевіча ў справе ідэалогіі, праграмы і тактыкі новага клуба.
Пасол Тарашкевіч гаворыць:
— Мы рэвалюцыйныя сацыялісты і інтэрнацыяналісты, у той час як нашы калегі з беларускага клуба стаяць на грунце нацыянальным. .
Яны яшчэ прытрымліваюцца лозунга аўтаноміі Беларусі і ўводзяць сябе ў зман, нібыта выгандлююць у польскага ўрада палёгку для народа. У нас няма гэтых ілюзіяў. Мы канчаткова вылечыліся ад усякіх ілюзіяў такога роду і ад надзеяў на справядлівасць такіх «дэмакратычных урадаў».
Спадзябмся, што неўзабаве павінны наступіць болып глыбокія грамадскія змены, у выніку якіх зганьбаваны і пазбаўлены прававога значэння ў Польшчы лозунг «Вольныя з вольнымі, роўныя з роўнымі» набудзе сапраўдны сэнс.
Мы перакананыя, што саюз беларуска-ўкраінскапольскіх рабочых і сялян створыць тую сілу, якая прывядзе да перамогі нашых лозунгаў як грамадскіх, так і нацыянальных. А гэтымі лозунгамі з’яўляюцца: рэвалюцыйны рабоча-сялянскі ўрад, незалежнасць Беларусі ў цесным саюзе з народамі, якія здабылі новую грамадскую структуру.
У межах сойма,— сказаў у заключэнне Тарашкевіч,— будзем супрацоўнічаць з групамі, якія з’яўляюцца носьбітамі рэвалюцыйнай ідэалогіі»2б.
Пасля ўзнікнення клуба Грамады дыскусіі, якія раней вяліся ў рамках беларускага клуба, перанесліся на старонкі беларускага друку. У беларускім клубе сойма засталіся тры паслы: кс. Адам Станкевіч — галоўны дзеяч беларускай хадэцыі, а таксама паслы Базыль Рагуля і Фабіян Ярэміч. Апошнія заснавалі новую палітычную групоўку — Беларускі сялянскі саюз (БСС). Новая групоўка папракала грамадоўцаў за тое, што яны актывізавалі беларускія сялянскія масы ў ажыццяўленні не ўласных інтарэсаў, але інтарэсаў іншага класа, інтарэсаў рабочага класа ўсей Полыпчы. Былі супраць таго, «каб беларускі народ прыносіў свае ахвяры дзеля польскіх інтарэсаў». Адказваючы на гэта, Тарашкевіч у газеце «Беларуская ніва» апублікаваў артыкул пад назвай «Першы блін комам», у якім чытаем: «Гісторыя паказала, што ўсякі ранейшы сялянскі рух, які не меў саюзніка ў горадзе, заканчваўся паражэннем ся-
КНІГІ ОНЛАЙН
