Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
лян». У тым самым артыкуле Тарашкевіч указвае на характэрную рысу беларускага руху — недаразвітасць беларускіх сіл у горадзе, што, на яго думку, робіць яшчэ болып неабходным заключэнне саюза беларускіх сялян з гарадскімі рабочымі ўсіх нацыянальнасцяў, сярод якіх жывуцьэт.
Летам 1925 года ў сойме вялася вострая палеміка вакол «закона аб парцаляцыі і асадніцтве». Упершыню ў сойме стварыўся рабоча-сялянскі блок, які складаўся з клубаў Незалежнай сялянскай партыі, камуністычнай пасольскай фракцыі і Грамады. Ад імя блока Тарашкевіч гаварыў 15.VIL1925 года.
He будзем займацца тут аналізам платформы блока ў адносінах да сялянскай рэформы. Найбольш цікавіць нас пазіцыя Тарашкевіча. Трэба тут з усей катэгарычнасцю адзначыць, што 30 чэрвеня, 15 і 17 ліпеня 1925 года, выступаючы ў абарону рабоча-сялянскага блока, Тарашкевіч не абмежаваўся толькі вытлумачэннем яго платформы, не абмежаваўся толькі беларускай справай. Прадстаўляючы блок, выказаўся як палітык, які ўсім сэрцам быў за дабрабыт усёй Польшчы, дбаў пра яе будучыню. Гэта было страснае выступленне. Крытыкаваў на соймавым форуме адыход ад правядзення зямельнай рэформы дзеля правядзення «закона аб парцаляцыі і асадніцтве». Закрануў два прынцыповыя пытанні: першае, што нявырашаная зямельная рэформа пагражае існаванню Польшчы як самастойнаму гаспадарчаму арганізму, а ў выніку і дзяржаўнаму. Другое, што праблема зямельнай рэформы можаістаць асновай для рэвалюцыйнай барацьбы шырокага народнага фронту, можа згуртаваць сялянскія масы ўсіх нацыянальнасцяў. I яшчэ адно сказаў тады Тарашкевіч: «На жаль, сёння, панове, мы павінны сказаць, што ў польскім сойме ці па-за соймам, апрача камуністычнай фракцыі, няма груповак, якія б не прытрымліваліся каланізатарскіх поглядаў».
Прыблізна тады, калі ў сойме вяліся спрэчкі аб зямельнай рэформе, Тарашкевіч прадэманстраваў сваё канчатковае ўступленне ў рэвалюцыйны лагер яшчэ іншым чынам. Разам з украінскім паслом — камуністам Якубам Вайцюком — выступіў на мітынгу рабочых у Варшав^в.
У першай палавіне 1925 года па ўсходніх землях пракацілася хваля рэпрэсіяў. Гэта была арганізаваная паліцэйская акцыя пад назвай «ліквідацыя КПЗБ». У некалькіх месцах у сувязі з масавымі арыштамі былі створаны часовыя лагеры — у тым ліку ў Бельску і Петрашох каля Беластока. Тарашкевіч з С. Баліным (самым маладым паслом
клуба НСП, якога знаў, відаць, па яго ранейшым удзеле ў беларускім руху) выехалі ў Беласток. Сабралі весткі пра катаванні вязняў, дамагаліся дазволу ў пракуратуры і ў ваяводы наведаць лагеры. У Петрашы і ў Бельск прыехалі з лекарам. Аднак на тэрыторыю лагераў іх не пусцілі.
У першай палавіне дваццатых гадоў раскол у пасольскім соймавым клубе, узнікненне новай фракцыі або групоўкі былі даволі частай з’явай. Але ніводны з гэтага рада фактаў не меў такіх вынікаў па-за сценамі сойму, сярод шырокай масы грамадства, як узнікненне пасольскага клуба Грамады. Утварэнне клуба было першым крокам да ўзнікнення масавага руху.
Па ініцыятыве ЦК КПП увосень 1925 года была склікана ў Сопаце нелегальная канферэнцыя. ЦК КПП прадстаўляў на ёй Станіслаў Мэртанс, ЦК КПЗБ — Язэп Лагіновіч, Лазар Аранштам і Мікалай Арэхва, ЦК КП(б) Беларусі — Адам Славінскі, Усевалад Ігнатоўскі і Аляксандр Ульянаў (прадстаўнік пасольства СССР у Варшаве), беларускае асяроддзе — Б. Тарашкевіч, М. Марцінчык, Р. Астроўскі і I. Шнаркевіч. Меўся быць там і Антон Луцкевіч, але даслаў ліст, што прыбыць не можа. 3 якой прычыны — не ведаем. Мелася ўдзельнічаць Вера Харужая, але знаходзілася тады пад арыштам.
Матэрыялаў з гданьскай канферэнцыі (так яе называюць) не маем. He змагла іх здабыць і віленская пракуратура. 3 аўтабіяграфіі Тарашкевіча відаць, што пытанне аб Грамадзе было толькі адным з пунктаў парадку дня. Апрача высвятлення адносінаў паміж беларускім нацыянальнавызваленчым рухам і камуністычнай партыяй, удзельнікі канферэнцыі абмяркоўвалі праблему ліквідацыі беларускага эміграцыйнага ўрада (БНР). Рэферат на гэтую тэму зачытаў А. Ульянаў. Пазней Тарашкевіч пісаў, што ў часе правядзення канферэнцыі некаторыя члены ўрада БНР знаходзіліся тады ў Гданьску, напрыклад, Цвікевіч, які ў тым самым годзе вярнуўся з Берліна ў Мінск (Ластоўскі — на год пазней).
Некалькі словаў аб праграме Грамады.
Гісторыя стварэння праграмы Грамады, аўтарам якой з’яўляецца Браніслаў Тарашкевіч, адкрывае перад намі адзін момант, вельмі істотны для разумення адносінаў паміж КПЗБ і Грамадой, і больш выпукла паказвае ролю Тарашкевіча. Рэха гэтай справы знаходзім у пратаколах III Канферэнцыі КПЗБ, што адбылася неўзабаве пасля гданьскай канферэнцыі, у студзені 1926 года. Язэп Лагіновіч («Павел»), зачытваючы тады адзін з асноўных рэфератаў «Аб сітуацыі і тактыцы КПЗБ», сказаў пра Грамаду: «Да
гэтага часу мы прытрымліваліся няправільнага погляду на Грамаду. Мы лічылі, што гэтую Грамаду можна будзе ператварыць у легальную камуністычную партыю. Нават склалі для яе праграму, якая мала адрознівалася ад праграмы кампартыі. Але добра, што мы не апублікавалі гэтай праграмы...»®. Пра тое, што першы праект праграмы быў забраны назад, а замест яго Тарашкевіч напісаў новы, які пазней быў распаўсюджаны ў тысячах экземпляраў, даведваемся таксама з аўтабіяграфіі Тарашкевіча і з паказанняў у час допыту па справе Грамадызо.
Забраны назад праект праграмы быў напісаны двума аўтарамі: прадстаўніком ЦК КПП і Тарашкевічам. Даручэнне ж выпрацоўкі новага праекта яму асабіста сведчыла пра новыя ўзаемаадносіны. У кіраўніцтве камуністычнай партыі разумелі, што Грамаду нельга расцэньваць як легальную «прыбудоўку». Гэта меўся быць шырокі рух, які, відавочна, з моманту свайго пачатку далучыўся да шырокага фронту рэвалюцыйнай барацьбы, якой кіравала КПП. Але гэты рух меў уласнае аблічча, сваю спецыфіку, характэрную для ўсякага народнавызваленчага руху. I гэтую спецыфіку КПП павінна была ўлічыць. А Тарашкевіча нельга было разглядаць толькі як выканаўцу. Можам тут сказаць, што калі пра гэтую спецыфіку памяталі, тады ўсё ішло на карысць усяму рэвалюцыйнаму руху, але кожны раз, калі пра яе забываліся, прыносілі гэтаму руху толькі шкоду.
Прыступаючы да выпрацоўкі праграмы легальных соймавых незалежных арганізацыяў, Тарашкевіч мог абаперціся на праграму польскай левай сялянскай партыі (НСП). Але хоць ён і карыстаўся гэтым узорам, падыходзіў да яго не механічна.
Галоўнай асновай праграмаў усіх незалежных беларускіх арганізацыяў было ўз’яднанне ўсіх беларускіх земляў і стварэнне ўласнай дзяржаўнасці. Але што менавіта мелася быць падставай і гарантыяй гэтай дзяржаўнасці, якія сілы меліся стаць падмуркам гэтай дзяржаўнасці, не было выразна сфармулявана або фармулявалася ў духу агульнанацыянальнай салідарнасцізі. У праграме Грамады гэтыя пытанні ставіліся адназначна. У першым пункце праграмы Тарашкевіч пісаў: «Стоячы на грунце самавызначэння нацыяў, БСРГ лічыць, што ўсе беларускія землі павінны быць з’яднаны ў адну незалежную рэспубліку пры ўладзе сялян і рабочых». Як бачым, ён узяў найбольш папулярны сярод беларусаў лозунг і ўклаў у яго новы змест.
Варта тут, між іншым, адзначыць, што ў грамадоўскім
друку даволі часта гаварылася пра тое, як менавіта БССР рэалізуе мары аб незалежнай Беларусі. Прыкладам можа быць хоць бы і такая фармуліроўка ў адной з беларускіх газетаў: «На ўсходзе ідэал працоўных Беларусі ажыццёўлены. Здабыта незалежная беларуская дзяржаўнасць — гэтаму факту ніхто не можа запярэчыць»з2.
Спалучаючы два гэтыя элементы (уласную дзяржаўнасць і грамадскі грунт), Тарашкевіч стварыў аснову для агульнага нацыянальнага фронту пад кіраўніцтвам сілаў найбольш паслядоўных, тых, якія змагаюцца за нацыянальныя і грамадскія пастулаты. Аналагічна паставіўся да раздзела, які датычыў зямельнай праграмы. Звярнуўся да традыцыяў Беларускай сацыялістычнай грамады (нагадаем, што ў 1917 годзе прымаў удзел у стварэнні зямельнай праграмы БСГ). Улічыў спецыфічныя ўмовы Польшчы, практыку першых гадоў землекарыстання ў БССР, калі сяляне атрымалі права ўласнасці на зямлю, і пазітыўныя адносіны да гэтай практыкі не толькі заходнебеларускіх сялян, але і інтэлігенцыі. Побач з пастулатам аб канфіскацыі ўсіх абшарніцкіх і іншых земляў і размеркаваннем іх паміж сялянамі высунуў лозунг у падтрымку так званай хутарызацыі. Меркаваў, што пры будучым грамадскім ладзе будзе існаваць форма індывідуальнай зямельнай гаспадаркі.
У сваім апошнім слове на судовым працэсе Тарашкевіч акрэсліў праграму Грамады як эмпірычную. У ёй былі сфармуляваны галоўныя балячкі сялян (празмерныя падаткі, асадніцтва, адсутнасць грамадзянскіх свабодаў, школаў з роднай мовай навучання і г. д.) і адначасова зроблена выснова, як гэтых балячак пазбыцца: змяніць сітуацыю можа толькі сялянска-рабочы ўрад.
Праграма заключала ў сабе цэлую гаму патрабаванняў, вызначала формы барацьбы за вызваленне народа, выразна падкрэсліваючы, што гэтая барацьба не можа насіць замкнёны, нацыяналістычны характар, а павінна весціся ў духу міжнароднай салідарнасці.
Як ужо ведаем, праграма выставіла патрабаванне канфіскацыі без выкупу ўсііх земляў (абшарніцкіх, дзяржаўных, царкоўных) і іх падзел сялянскімі камітэтамі паміж сялянамі і сельскімі рабочымі, маючы на ўвазе перш за ўсё інтарэсы сельскай беднаты.
У праграме ёсць пункт і пра абарону інтарэсаў рабочых. Гэты пункт быў змешчаны не толькі ў выхаваўчых мэтах, не толькі для таго, каб звярнуць увагу сялян на неабходнасць саюза з рабочымі. Неабходна памятаць, што значная
частка лясных рабочых, рабочых лесапільняў, шклагутаў належала ў Заходняй Беларусі да катэгорыі, якая найніжэй аплачвалася, жыла ў найгоршых санітарных умовах, часта цярпела ад беспрацоўя — гэта былі пераважна сяляне з навакольных вёсак. Апрача таго, значная частка беларускіх сялян працавала сезонна на вывазцы лесу, на жніве ў абшарніцкіх маёнтках і да т. п. і жыла па-пралетарску.
Праграма заключала ў сабе патрабаванне, якое датычыла дэмакратычных свабодаў, амністыі для палітычных вязняў, адмены пакарання смерцю, дапушчэння беларусаў да дзяржаўных пасадаў, школаў з роднай мовай навучання.
Адным словам, гэта была дзейсная праграма, праграма, скіраваная на палітычную актывізацыю самых шырокіх беларускіх масаў не толькі ў вёсках, але і ў гарадах і мястэчках, на стварэнне сапраўднага народнага фронту ў барацьбе за высокія мэты не толькі беларускага насельніцтва.
КНІГІ ОНЛАЙН
