Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Тарашкевіч таксама звяртаў увагу на геаграфічнае становішча. Вобразна ўяўляў абшар Заходняй Беларусі ў выглядзе бота, моцна высунутага ўперад, які на параўнальна невялікім абсягу злучаўся з рэштай тагачаснай Польшчы. Такое геаграфічнае размяшчэнне, а ў дадатак вялікая працягласць граніцы і абмежаваны рух транспарту ў прыгранічнай зоне ў значнай ступені стрымлівалі ўнутранае гаспадарчае развіццё краю. На станцыі Баранавічы з цягніка часта выходзіла ўсяго некалькі чалавек, а далей цягнік каціўся амаль пусты. У такіх умовах нават самая танная сыравіна, найтаннейшая ва ўсёй Полыпчы рабочая сіла не маглі быць прынаднымі для капіталу, тым больш што панавалі тут паўфеадальныя адносіны. Заходняя Беларусь задыхалася ад сваёй адсталасці, ад нязменнай перанаселенасці вёскі, ад беспрацоўя, тут панавала бязлітасная эксплуатацыя.
Тэрыторыя Заходняй Беларусі складала ажно 29 працэнтаў тэрыторыі ўсёй Польшчы, але яна не магла быць пагаспадарску выкарыстана з прычыны вялікіх абшараў балотаў (асабліва на Палессі).
Пераважала лясная прамысловасць (Белавежа, Гайнаўка, Мікашэвічы), а таксама дробныя промыслы — тэкстыльная ў Беластоцкай акрузе, некалькі тытунёвых фабрык (у Гродне, Беластоку, Вільні і Брэсце), некалькі запалкавых фабрык (у Пінску, Гродне), некалькі большых, але амаль заняпалых чыгуначных вузлоў (у Брэсце, Беластоку, Вільні, Баранавічах і Ваўкавыску) — вось галоўныя прамысловыя цэнтры. Некаторыя прадпрыемствы знаходзіліся па-за гарадамі: каменяломні ў Клесаве, тартакі, параскіданыя па ўсёй тэрыторыі, некалькі гутаў шкла. Колькасць рабочых разам з ляснымі рабочымі (каля 18 тыс.) і сельскагаспадарчымі (звыш 30 тыс.) вызначалася ў 100 тысяч чалавек. Значная іх частка працавала ў малых рамесных майстэрнях.
Другой характэрнай рысай для гэтай тэрыторыі было тое, што некалькі тысяч абшарнікаў, якіх звычайна звалі «крэсавымі зубрамі», мела ў сваім уладанні больш як палавіну зямлі. А болыпасць сялян душылася на маленькіх лапіках, церпячы сапраўдны зямельны голад. Сітуацыю
ўскладнялі яшчэ і законы аб асадніках, ухваленыя ўжо 17 снежня 1920 года. На іх падставе так званыя вольныя землі, пакінутыя ў выніку ваенных дзеянняў і якія мясцовыя сяляне часткова нават абраблялі ды мелі надзею атрымаць іх ва ўласнае карыстанне, аддаваліся на льготных умовах ці зусім бясплатна польскім асаднікам, вайсковым і цывільным, якія часта прадавалі гэту зямлю па спекуляцыйных цэнах. У асадніках беларускае сялянства бачыла сваіх ворагаў, з імі штодзень узнікалі канфлікты.
Трэцяя адметная рыса рэгіёна — гэта яго нацыянальны склад. Жылі тут беларусы, палякі, яўрэі, літоўцы, рускія, татары. Паводле перапісу насельніцтва 1921 года ў рэгіёне налічвалася 4 млн. чалавек, а паводле перапісу 1931га — 5 108 800. Ніхто не браў пад сумненне гэтыя лічбы, як і тое, што нацыянальны склад насельніцтва такі разнародны. Спрэчкі выклікала вызначэнне колькасці кожнай нацыянальнай групы паасобку, прапарцыянальныя суадносіны паміж імі.
Так, напрыклад, перапіс 1931 года падаў заніжаны працэнт беларусаў. Увогуле ў вызначэнні іх колькасці існавалі розныя лічбы — ад аднаго да 2,5 мільенаў. Гэта былі пераважна сяляне, якія шчыльна насялялі значныя прасторы краю і толькі невялікая колькасць жыла ў мястэчках. Працэнт беларусаў у гарадах быў мізэрны, літоўцаў — яшчэ меншы. Колькасць літоўцаў на Віленшчыне і Сувалыпчыне вызначалася ў 100 000 чалавек, гэта былі пераважна вясковыя жыхары. У гарадах пераважалі палякі і яўрэі. Па агульных падліках нацыянальныя меншасці складалі большасць насельніцтва гэтага рэгіёнаі.
У склад польскага насельніцтва ўваходзілі землеўласнікі, значная колькасць сельскіх і фабрычных рабочых, службоўцы (пэўная колькасць іх перасялілася з Галіцыі і цэнтральнай Польшчы), інтэлігенцыя. Адносна высокі працэнт палякаў прыпадаў на Віленшчыну, горад Ліду і яго ваколіцы. Калі ж браць рэгіён цалкам, то палякі складалі ў ім меншасць, але меншасць прывілеяваную. Уся адміністрацыя за невялікім выключэннем складалася з палякаў.
Тут панавала зусім іншая атмасфера, іншыя ўмовы і адносіны, чым у карэннай Польшчы. Тут усякая праява прагрэсіўнага грамадскага руху сярод беларусаў расцэньвалася як балыпавіцкая, як шпіёнская на карысць БССР і праследавалася надзвычай сурова. Пачынаючы ад Брэста і Беластока, кожны, хто ехаў чыгункай, мог быць абшуканы. Тут знаходзілася адносна вялікая колькасць паліцыі. Частай з’явай былі тут масавыя палітычныя працэсы: 45 чалавек у
1923 годзе (Беласток), 94 у 1926 годзе (Вільня), 133 у 1928 годзе (Беласток), 56 у 1928 годзе (Вільня), 75 у 1929 годзе (Гродна) і г. д. Нічога дзіўнага, што, пачынаючы з 1920—1921 гадоў, найбольшая колькасць вязняў у турмах на гэтай тэрыторыі, а часам нават у Вронках і ў катаржнай турме Св. Крыжа, складалі беларускія сяляне, нават часта тыя, што не належалі ні да адной палітычнай партыі. Апрача таго, насуперак прынятым паводле Рыжскага трактату пастановам аб непраследаванні рэлігіі, значная колькасць цэркваў была ператворана ў касцёлы, што таксама мела ўплыў на адносіны мясцовага насельніцтва да польскіх уладаў.
На палітычны клімат Заходняй Беларусі ўплывала яшчэ некалькі дадатковых фактараў.
Па-першае, там, дзе нацыянальная праблема супадала з сялянскай, сіла бунту значна ўзрастала, асабліва калі гэты рух быў малады.
Па-другое, блізкасць граніцы Савецкай Беларусі мела вялікі ўплыў на настроі вясковых жыхароў (трэба таксама ўлічыць у дадатак і сваяцкія сувязі); шмат маладых жыхароў прыгранічных мясцовасцяў пакідала родны дом і падавалася ў Савецкі Саюз ці то з мэтай заробку, ці то з мэтай навучання. А тыя, што вярталіся дамоў, часта станавіліся арганізатарамі сялянскага змагання.
Па-трэцяе, на значнай частцы гэтых земляў, хоць нядоўгі час, існавала Савецкая ўлада. Вяртанне абшарнікаў у свае маенткі суправаджалася адбіраннем зямлі ад сялян, якія гэтую зямлю паспелі ўжо падзяліць паміж сабой. Гэта парадзіла клімат вельмі абвостраных адносінаў. Мясцовая адміністрацыя і войска дапамагалі абшарнікам ва ўстанаўленні сапраўднага тэрору. Сялянам не даравалі іх паводзінаў пры Савецкай уладзе. Але і сяляне не забыліся, што маглі стаць уласнікамі такой жаданай зямлі. Неаднойчы ўцякалі ў лес і ўтваралі там узброеныя групы, якія змагаліся з тэрорам абшарнікаў, адміністрацыі і асаднікаў або далучаліся да стыхійных масавых выступленняў.
Па-чацвбртае, у канцы 1923 года на базе існаваўшых да таго часу камуністычных арганізацыяў узнікла Камуністычная партыя Заходняй Беларусі як састаўная частка КПП, якая мела заданне ў першую чаргу прымаць пад увагу мясцовую спецыфіку — гэта значыць, што, апрача рабочай праблемы, на першае месца паставіць праблему сялянскую і беларускую.
Такі найбольш агульны малюнак рэчаіснасці быў на тых тэрыторыях, якія Тарашкевіч і яго таварышы з беларускага клуба павінны былі прадстаўляць у сойме.
У ходзе выбарчай кампаніі Тарашкевіч наведаў вялікую колькасць выбарчых акругаў і тое, што ведаў сам, мог удакладніць звесткамі, атрыманымі непасрэдна ад сялян.
Асабовы склад Беларускага соймавага клуба на 13 лістапада 1923 года быў наступны: 1. Сяргей Баран, народны настаўнік, балаціраваўся ў Гродне, належаў да партыі беларускіх эсэраў (БС-Р); 2. Сымон Якавюк, земляроб, балаціраваўся ў Гродне, беспартыйны; 3. Фабіян Ярэміч, тэхнік, балаціраваўся ў Наваградскім ваяводсгве з дзяржаўнага спісу, належаў да Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (БС-ДП); 4. Уладзімір Каліноўскі, земляроб, балаціраваўся ў Ваўкавыску, беспартыйны; 5. Міхась Кахановіч, настаўнік, філолаг, балаціраваўся ў Наваградскім ваяводстве; 6. ПСтра Мятла, кааператар, балаціраваўся ў Дзісне, беспартыйны; 7. Антон Аўсянік, земляроб, балаціраваўся ў Вілейцы, беспартыйны; 8. Сымон Рак-Міхайлоўскі, настаўнік гімназіі, балаціраваўся ў Вільні, належаў да партыі незалежных сацыялістаў (БНС); 9. Базыль Рагуля, земляроб, балаціраваўся ў Наваградку, народны радыкал; 10. Кс. Адам Станкевіч, прэфект, адзін з заснавальнікаў беларускай хадэцыі (БХД), балаціраваўся ў Вільні; П.Браніслаў Тарашкевіч, дырэктар беларускай гімназіі ў Вільні, балаціраваўся з дзяржаўнага спісу, член БСД.
Беларускімі сенатарамі былі: Мацей Каспяровіч, інжынер камунікацыяў, балаціраваўся ў Палескім ваяводстве; Аляксандр Назарэўскі, вясковы жыхар, кааператар, балаціраваўся ў Наваградскім ваяводстве і Вячаслаў Багдановіч, тэолаг, праваслаўны, балаціраваўся ў Віленскім ваяводстве. Ніводны з беларускіх сенатараў не належаў да палітычнай партыі. Усе чатырнаццаць утварылі Беларускі соймавы клуб — як самі беларусы яго назвалі — беларускі «Малы парламент». У прэзідыум увайшлі Б. Тарашкевіч (старшыня), С. Баран і А. Станкевіч (намеснікі старшыні), А. Аўсянік (сакратар), В. Багдановіч (член прэзідыума). У выніку рэпрэсіяў (некаторыя паслы былі арыштаваны, некаторыя эмігравалі) склад клуба значна змяніўся (з найбольш вядомых новых членаў клуба назавйм Паўла Валошына, Юрыя Сабалеўскага і сенатара Аляксандра Уласава), не змяніўся, аднак, характар клуба. Назва «Малы парламент» была абгрунтаванай, бо клуб прадстаўляў амаль усе тагачасныя палітычныя беларускія групоўкі. Выбары ў сойм у 1922 годзе былі для беларусаў на тэрыторыі Польшчы першай масавай палітычнай легальнай акцыяй. Сярод выбарчага актыву бачым будучых дзеячаў камуністычнага руху (А. Канчэўскага, Л. Радзевіча, Я. Лагіновіча). Але калі гэтая су-
польная перадвыбарчая акцыя мела пад сабой нейкі грунт (маладосць руху, болып спрыяльныя выбарчыя ўмовы ў самім блоку, адсутнасць дыферэнцыяцыі ў беларускім асяроддзі, то супрацоўніцтва ўсіх палітычных груповак у рамках аднаго соймавага клуба нельга было доўга ўтрымаць. Занадта вялікая была розніца паміж асобнымі групамі як на класавай, так і на палітычнай глебе. Галоўная ж лінія размежавання пралягла, як і раней, уздоўж справы арыентацыі. Сярод значнай часткі членаў клуба пачало ўзрастаць перакананне, што беларускую праблему можна вырашыць толькі абапіраючыся на Савецкую Беларусь. Аднак іншыя, будучы ў вострай апазіцыі да польскага ўрада, адначасова былі прыхільнікамі так званай тэорыі «стаяння на ўласных нагах», прыхільнікамі антыкамуністычнай палітыкі, антысавецкай і антырасійскай (найбольш яскравым прадстаўніком апошніх быў кс. А. Станкевіч). Утварэнне НСП (Незалежнай сялянскай партыі) у 1924 годзе, у якой бачым дзеячаў, што раней прымалі ўдзел у беларускім руху, несумненна паскорыла працэс дыферэнцыяцыі ў беларускім клубе.
КНІГІ ОНЛАЙН
