Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
менцкую дэмакратыю. Падзенне кабінета Вітаса (у снежні 1923) і даручэнне Станіславу Тугуту фарміравання ўрада ўзмацнілі надзеі Тарашкевіча. Тугут, жадаючы атрымаць йадтрымку нацыянальных меншасцяў, у непасрэднай размове з Тарашкевічам выслухаў патрабаванні, выкананне якіх Тарашкевіч звязваў з адносінамі да будучага ўрада. Патрабаванні былі такія: змяншэнне выдаткаў на армію, спыненне тэрору супраць мясцовага насельніцтва, адмена закона аб асадніцтве. Заснаванне пасады міністра ці намесніка міністра па беларускіх справах, назначэнне ваяводамі беларусаў у паўночна-ўсходніх ваяводствах, дапушчэнне беларусаў да пасадаў ва ўрадавых установах, утварэнне ў межах чатырох ваяводстваў беларускай школьнай акругі і прызначэнне беларуса намеснікам куратара гэтай акругі. Адначасова Тарашкевіч патрабаваў адкрыцця 100 беларускіх школаў, дзвюх настаўніцкіх семінарыяў і адной гімназіію.
Падобна, што Тарашкевіч разумеў нерэальнасць гэтых запатрабаванняў. Але яны стваралі пэўную платформу для перамоваў і, што важней за ўсё, былі выяўленнем гатоўнасці да супрацоўніцтва. He выключана, што ў выніку адсутнасці стабільнасці ў краіне Тарашкевіч мог спадзявацца на перамены ва ўрадзе, а таксама на змены адносінаў да беларусаў. Досыць таго, што нават тады, калі Тугут адмовіўся ад місіі ўтварэння новага ўрада, Тарашкевіч быў далвкі ад думкі, каб змяніць сваю пазіцыю, якую адны называлі канструктыўнай, а іншыя паланафільскай. Адзінае, на што рашыўся ў 1923 годзе,— гэта разрыў з масонамі. Перастаў з’яўляцца ў іх асяроддзі. Яшчэ ў пачатку наступнага года спадзяваўся на Тугута, на вынікі пачынанняў соймавай камісіі, якая падрыхтавала так званы «Закон аб мовах»н, канчаткова ўхвалены соймам у ліпені 1924 года.
Афіцыйныя запісы пра сітуацыю ў беларускім соймавым клубе паказваюць, што ўжо і раней намячаўся раскол сярод паслоў і толькі дзякуючы Тарашкевічу ўтрымлівалася еднасць. У 1924 годзе сітуацыя ў беларускім клубе асабліва абвастрылася. Гэта было вынікам многіх зменаў у сойме і па-за соймам. У Заходняй Беларусі наступіў значны рост рэвалюцыйных і прасавецкіх настрояў сярод сялян. Прасавецкія настроі ўзраслі таксама і ў асяроддзі беларускай інтэлігенцыі, якая ўсе часцей прыходзіла да высновы, што ніводная краіна заходняй дэмакратыі не змагла радыкальна вырашыць той складанай сітуацыі, у якой апынуліся народы, якія пасля I сусветнай вайны не здабылі дзяржаўнасці, і што вырашае гэтую справу толькі сацыялістычная рэва-
люцыя. Вялікае ўражанне на беларускую інтэлігенцыю зрабіла пашырэнне межаў БССР у сакавіку 1924 года за кошт земляў Віцебскай, Магілбўскай і Смаленскай губерняў, якія дасюль уваходзілі ў склад РСФСР12. У гэтым бачылася нешта новае — магчымасць спалучэння прынцыпу нацыянальнай дзяржаўнасці з сацыяльнай рэвалюцыяй. Беларускі нацыянальны рух у Полыпчы зрабіў у выніку дзве высновы: фактычным прадстаўніком беларускага народа есць край, дзе існуе беларуская дзяржаўнасць і дзе вырашана адна з галоўных грамадскіх праблемаў — сяляне атрымалі зямлю. I другая выснова (а яна вынікае з першай), што эміграцыйны беларускі ўрад, які раней афіцыйна прызнаваўся, страціў падставы для свайго далейшага існавання. Кантакты з ім былі парваны. Перамагла арыентацыя на Савецкі Саюзіэ. У сувязі з гэтым сярод беларускіх паслоў выспявала перакананне ў неабходнасці пачатку пазапарламенцкай барацьбы — арганізацыі масавых выступленняў і кіравання імі. Тарашкевіч у прынцыпе падтрымліваў такое імкненне, хоць у той час яшчэ лічыў, што не ўсе спробы дамовіцца з левымі элементамі польскай інтэлігенцыі вычарпаны і што не варта ізалявацца ад жыцця ўсей краіны. Гэта была прынцыповая спрэчка. На працягу 1924 года ў сойме пачалося арганізацыйнае ўмацаванне пазіцыі крайніх левых. Знешне яно выявілася толькі пад канец года (утварэнне новага клуба Незалежнай сялянскай партыі — НСП — і колькаснае павелічэнне польскай камуністычнай пасольскай фракцыі), але ў самім сойме, асабліва сярод паслоў лявіцы, гэта было прыкметна. Апрача таго, у самім беларускім клубе ўтварылася група левых паслоў, якая раней не была аформлена арганізацыйна. Утварылася яна ў значнай ступені ў выніку кантакту паслоў з КПЗБ. Тарашкевіч не ўвайшоў у гэтую групун. I калі да гэтага часу ў беларускім клубе (у справах тактыкі і інш.) акрэслілася выразная лінія размежавання паміж пасламі левага кірунку, да якіх належалі Тарашкевіч, Рак-Міхайлоўскі, Валошын, Мятла, Рагуля, і групай, якую ўзначальвалі кс. А. Станкевіч і Ф. Ярэміч,— то на гэты раз канфлікт выбухнуў у самой лявіцы і па справе, здавалася б, неістотнай.
У лютым 1924 года Тарашкевіч разам з сенатарам А. Уласавым уступілі ў Вільні ў Польска-Беларускае таварыства, у якім польскі бок прадстаўлялі віленскія дэмакраты — сенатар Кжыжаноўскі, Вітольд Абрамовіч, пасол Вэндзягольскі. У беларускім клубе згода Тарашкевіча на ўступленне ў праўленне таварыства была ўспрынята амаль
як... здрада беларускай справе. Вынікі былі сур’ёзныя. Тарашкевіч быў вымушаны пакінуць крэсла сгаршыні. Яго заняў Базыль Рагуля. Беларускі соймавы клуб апублікаваў з гэтай нагоды спецыяльнае паведамленне пад загалоўкам «Памылковая ідэя», надрукаванае ў «Пшэглёндзе віленьскім» (№ 6, 9.111.1924)15.
Няцяжка ўявіць становішча Тарашкевіча. Карыстаўся ўжо на той час шырокай папулярнасцю, у клубе быў да гэтага часу фігурай буйнога плана, а пасля змяшчэння з пасады старшыні раптам нібы завіс у пустэчы. He мог з гэтым пагадзіцца. Рабіў усё, каб не выйшлі наверх канфлікты, якія ўзніклі ў клубе паміж левымі пасламі. Паводзіў сябе так, як і раней: крочыў у першых радах першамайскай дэманстрацыі, арганізаванай прафсаюзамі ў Вільні ў 1924 годзе, разам з пасламі левага кірунку прымаў удзел у мітынгах на Палессі (напрыклад, 3 ліпеня 1924 г.). Яшчэ раней апублікаваў у «Пшэглёндзе віленьскім» артыкул, у якім выказаў свае погляды і ў якім папракае польскую інтэлігенцыю за бяздзейнасць. Артыкул заканчваўся словамі: «Хочаце магутнай Полыпчы, а прыяцеляў ператвараеце ў ворагаў, дамагаецеся грамадзянскай актыўнасці, самаахвярнасці, а пашыраеце толькі гаркоту і варожасць. Глядзіце, каб не пашкадавалі аб гэтым у час выпрабаванняў»іб.
У беларускім клубе захоўвалася напружанае становішча з той прычыны, што Тарашкевіч і надалей падтрымліваў прыяцельскія адносіны са сваім даўнім школьным таварышам С. Ваяводскім, якога сацыялістычная група ў беларускім клубе лічыла сваім палітычным канкурэнтам. (Таму, што быў супраць заснавання асобнай беларускай арганізацыі, мяркуючы, быццам беларускае насельніцтва ўдасца сарганізаваць у рамках будучай НСП.)
Але такое становішча не магло трываць доўга. Тарашкевіч ведаў, што паслы мелі канстакт з КПЗБ пры пасрэдніцтве яе прадстаўніка. Здагадваўся, што менавіта адтуль ідуць інсінуацыі і яны з’яўляюцца прычынай гэтай ізаляцыі. Таму спяшаўся да непасрэднай сустрэчы з прадстаўніком ЦК КПЗБ. Гэтым прадстаўніком быў Міхал Гурын-Маразоўскі, чалавек, які ўвайшоў у гісторыю КПЗБ як найагіднейшы правакатар.. Ен быў галоўным сведкам абвінавачання на працэсе Грамады. Аднак Тарашкевіч не ведаў тады, што Гурын быў галоўнай спружынай распальвання ўнутры КПЗБ нацыяналістычных антыпольскіх настрояў і што ён будзе рабіць усё, каб парваць сувязь КПЗБ з КПП. ' - -
Тарашкевіч падтрымліваў у сойме асабістыя кантакты з правадырамі КПП (членамі камуністычнай пасольскай фракцыі), дасканала ведаў іх адносіны да беларускай праблемы, да беларускага клуба і вельмі бярог гэтыя адносіны, высока цаніў іх. Тое, што пачуў ад Гурына ў час сустрэчы, непрыемна яго ўразіла, адчуў, якая вялікая і прынцыповая розніца паміж імі. У гэтым раззлаваным «абаронцы беларускай справы» ўбачыў звычайнага авантурыста. I ўвогуле Гурын не мог зрабіць на Тарашкевіча станоўчага ўражання: занадта вялікая розніца паміж імі была на інтэлектуальным узроўні. Тарашкевіч лепш, чым Гурын, арыентаваўся ў актуальнай міжнароднай сітуацыі. Уражанне ад гэтай сустрэчы вынес самае дрэннае. Зразумеў толькі адно, што мае справу з нікчэмнасцю, якая фактычна была злым дэманам, што ўносіла замяшанне ў левае крыло беларускага клуба.
Працягваў шукаць кантакты з КПЗБ, але не з сувязным, а з правадырамі, бо лічыў сітуацыю вельмі сур’ёзнай. I знайшоў. Летам і восенню 1924 года меў некалькі нелегальных спатканняў на Звярынцы ў Вільні: са «Скульскім» (Станіславам Мертэнсам) і «Артурам» (Лазарам Аранштамам), тагачасным сакратаром ЦК КПЗБ. Гэтыя спатканні далі ўжо зусім іншыя вынікі, і сляды іх знаходзім у матэрыялах КПЗБ (у справаздачы «Артура» на III канферэнцыі КПЗБ), а таксама ў выступленнях Тарашкевіча ў сойме. Ужо ў першай палавіне 1924 года адчувалася, што Тарашкевіч пазбываецца многіх ранейшых поглядаў, напрыклад, у справе аўтаноміі, пра якую гаварыў у сваім першым выступленніп. Пад канец 1924 года Тарашкевіч даў інтэрв’ю грамадска-палітычнаму часопісу левага напрамку «Ютро». Тут зноў востра раскрытыкаваў польскую інтэлігенцыю за яе залежнасць у поглядах ад грамадскай правіцы, за нерашучасць у палітычных пытанняхів.
Пасля спаткання са «Скульскім» і «Артурам» Тарашкевіч зразумеў, што цкаванне яго інспіравана Гурыным. У выніку гэтага спаткання і кантакту з пасламі камуністычнай фракцыі і Незалежнай сялянскай партыі ў сойме адносіны ў беларускім асяроддзі нармалізаваліся. Урэшце Тарашкевіч вярнуўся ў свае натуральнае асяроддзе. Першым яго поспехам у пачатку 1925 года была невялікая заява, апублікаваная ў «Работніку», з якой вынікала, што тыя, хто падпісаў яе (заяву), не маюць нічога агульнага з цкаваннем і паклёпам на Ваяводскагам. Пад заявай подпіс не толькі пасла Тарашкевіча, але і Рак-Міхайлоўскага. Калі мець на ўвазе, што пасля Тарашкевіча Рак-Міхайлоўскі
быў самым выдатным дзеячам у беларускім клубе, то можна зразумець важнасць падобнай публічнай заявы. Гэта быў немалы поспех Тарашкевіча.
I ў заключэнне апісання канфлікту ў беларускім клубе варта падкрэсліць яшчэ адзін момант: да высновы, што супрацоўніцтва левых элементаў беларускага клуба з соймавым клубам НСП і камуністамі стала неабходнасцю, Тарашкевіч прыйшоў самастойна, не будучы членам ніякай палітычнай групоўкі, не будучы звязаны арганізацыйнай дысцыплінай. Дзейнічаў выключна паводле сваіх перакананняў. (Гэта пацвярджае і пасол Пётра Мятла ў сваіх пазнейшых нататках пра Грамаду20.) Гэта важная выснова, бо сведчыць пра глыбокую эвалюцыю поглядаў, якую перажыў Тарашкевіч. Гаворка тут не толькі пра змену поглядаў на справы тактыкі і выбар палітычнай платформы, але і пра тое, што сярод паслоў клуба ўзрасла цікавасць да развіцця культуры ў БССР, імкненне да наладжвання бліжэйшых кантактаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
