Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Варта запыніцца на апошнім, 51-м параграфе праграмы, які віленская пракуратура называла «геніяльным». У ім чытаем: «Імкнучыся да сваіх мэтаў, БСРГ кіруецца метадам легальнай барацьбы, якая абапіраецца на канстытуцыю і права»зз. Справа ў тым, што правамі, запісанымі ў сакавіцкай Канстытуцыі 1921 года, а таксама ў пагадненні, заключаным паміж польскім і савецкім урадамі ў 1921 годзе ў Рызе, беларускі селянін ніколі фактычна не карыстаўся. Намаганне ўвесці ў жыццё гэтыя правы мела аграмаднае выхаваўчае значэнне для саміх беларусаў, для сялян, для абуджэння іх свядомасці не толькі нацыянальнай, але і сацыяльнай, Без якіх-небудзь легальных формаў не магло быць і гаворкі пра сапраўды шырокую, масавую дзейнасць, бо самыя шырокія беларускія масы знаходзіліся на нізкім узроўні свайго агульнага развіцця.
Польскія дзяржаўныя дзеячы бачылі ў 51-м параграфе імкненне ўвесці ў зман органы бяспекі. Гэтым самым яны пацвердзілі, што адносяцца да канстытуцыі, дзяржаўных пагадненняў і абавязваючых прававых палажэнняў — асабліва на так званых «крэсах» — як да нікчэмных паперак. Бо, разглядаючы справу па сутнасці, і праграма, і вызначаныя ў ёй сродкі барацьбы на самой справе не выходзілі за рамкі польскай сакавіцкай канстытуцыі 1921 года і нічым не парушалі прававых нормаў.
Працуючы ў архівах і шукаючы адказу на пытанне, як магло стацца, што ў Заходняй Беларусі, дзе ўрадавая адміністрацыя ўстанавіла жорсткі паліцэйскі рэжым, наогул магла ўзнікнуць такая масавая, да таго ж левая, легальная арганізацыя, знайшлі мы нямала патрэбных матэрыялаў.
Гэтым цікавіліся і пракуратура, і іншыя ўстановы (галоўны штаб Міністэрства ваенных справаў і Міністэрства ўнутраных справаў). Аднак пракуратура павінна была распачаць судовы працэс супраць шматтысячнай легальна існуючай арганізацыі, якая дзейнічала, як гаворыцца, ва ўсіх навідавоку. Тагачасны памочнік пракурора апеляцыйнага суда Юзаф Пшылускі старанна збіраў матэрыялы, з якіх відаць, што многія высокія чыноўнікі з «крэсавай» адміністрацыі давалі свае тлумачэнні па гэтай справе.
Юзаф Ракоўскі, тагачасны начальнік аддзела бяспекі ў Вільні, гаварыў, што Грамадзе як палітычнай партыі неабавязкова было легалізавацца, тым больш што камісарыяту горада Вільні было пісьмова паведамлена аб дзеючым у Вільні Цэнтральным сакратарыяце Грамады 1 чэрвеня 1926 года.
Вось якое тлумачэнне па гэтай справе даў загадчык сектара па справах таварыстваў і друку ў Дзяржаўным камісарыяце горада Вільні Багдан Александровіч: «Аддрукаваныя арганізацыйны статут і праграма Грамады былі дастаўлены ў Дзяржаўны камісарыят як абавязковыя экземпляры 5 чэрвеня 1926 года друкарняй Левіна і ў лістападзе 1926 rofla друкарняй Ф. Скарыны... Дзяржаўны камісарыят пасля нарады з пракуратурай (падкрэслена мною. — А. Б.) не наклаў арышту, прымаючы пад увагу асабліва 51 артыкул праграмы». Гэта быў сапраўды «геніяльны» артыкул. Затое Галоўны штаб палічыў апублікаванне праграмы Грамады за «недагляд» і «непаразуменне»х
Для высвятлення сутнасці справы — яшчэ некалькі заўваг, бо не пра звычайны недагляд ішла гаворка. Як праграма Грамады магла выпасці з поля зроку кіруючых дзеячаў і надзорцаў?
Па-першае, беларуская праблема, асабліва беларускі палітычны рух, лічыўся ў кіруючых сферах бездапаможным, і яму не надавалі ўвагі. Па-другое, усе беларускія групоўкі мелі вельмі радыкаільныя праграмы (напрыклад, у праграме хадэцыі быў пункт аб канфіскацыі зямлі ў буйных землеўладальнікаў і падзел яе паміж сялянамі). Цяжка было прадбачыць, што гэты лозунг у праграме Грамады перастане быць мйртвай літарай, што заключаны ў ім магутны выбуховы зарад стане рэальнай пагрозай. Што датычыць арганізатараў Грамады, то на пачатку адносіны да іх нічым не адрозніваліся ад адносінаў да іншых беларускіх дзеячаў, якія ў 1919—1920 гадах арыентаваліся на Пілсудскага і ў нейкай ступені дапамагалі яму. I ўрэшце, а гэта было самым важным, на першым часе пасля майскага перавароту ніхто ў адміністрацыйным апараце не ведаў яшчэ, у
чым менавіта палітыка Пілсудскага будзе іншай у адносінах да нацыянальных меншасцяў. Палітыка ж папярэдніх урадаў падвяргалася вострай крытыцы. У такой атмасферы, у такім палітычным клімаце лёгка мог здарыцца «недагляд». Відаць, варта дадаць яшчэ, што ў тым самым 1926 годзе права на легальнае існаванне ў межах усіх чатырох паўночна-ўсходніх ваяводстваў атрымала Таварыства беларускай школы (ТБШ), якое да гэтага часу дзейнічае легальна толькі на Віленшчыне. Адначасова легалізаваўся Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры. Галоўнай асновай, на якой магла ўзнікнуць легальная Грамада на крэсах, быў востры палітычны крызіс ва ўрадавых сферах. Але ўжо пасля з’езда ў Нясвіжы ў кастрычніку 1926 года Грамаду пачалі праследаваць. Пасол-камуніст Ежы Сахацкі сказаў нават у сойме, што Пілсудскі ў Нясвіжы падпісаў вексель крэсаўскім зубрам і неўзабаве пасля з’езда цэнтральная і мясцовая адміністрацыя пачала аплачваць яго.
У час распрацоўкі праекта праграмы Грамады Тарашкевіч не быў яшчэ членам камуністычнай партыі. Яго ўступленне ў КПП адбылося ў вельмі своеасаблівых умовах.
3 прычыны паліцэйскіх праследаванняў нарады і канферэнцыі КПП і КПЗБ праводзіліся пераважна за мяжой, часта ў СССР. У канцы 1925 года ў Маскве адбыліся IV канферэнцыя КПП і III канферэнцыя КПЗБ. Тады ж Тарашкевічу была зроблена прапанова, каб ен неафіцыйна ды, мусіць, і нелегальна паехаў у Маскву. ён згадзіўся. Прабыў там цэлы месяц, сустрэўся з некалькімі правадырамі КПП і КПЗБ і фактычна ўдзельнічаў у адной даволі невялікай па колькасці прысутных нарадзе, прысвечанай Грамадзе. У часе пасяджэння адзін з кіраўнікоў Камуністычнай партыі Польшчы, Адам Славінскі, паведаміў Тарашкевічу, што Цэнтральны Камітэт Камунісгычнай партыі Заходняй Беларусі гатоў прыняць яго ў члены КПЗБ. Тарашкевіч выказаў згоду. Членам Камуністычнай партыі Польшчы стаў у снежні 1925 года ва ўзросце 33-х гадоўзз.
Запрашэнне беспартыйнага Тарашкевіча да ўдзелу ў нелегальнай партыйнай канферэнцыі за межамі краіны з’яўлялася бясспрэчным сведчаннем таго, што кіраўніцтва КПП і КПЗБ адносілася да яго з поўным даверам. У сваей біяграфіі Тарашкевіч згадвае, што час ад часу выконваў сакрэтныя ўказанні партыйнага кіраўніцтва (напрыклад, едучы з Гданьска ў Варшаву). На след такога ўказання мы натрапілі. I хоць не ведаем дэталяў, але варта пра яго згадаць.
Вясной 1926 года Тарашкевіч двойчы наведаў у турме
на Лукішках Арсеня Канчэўскага. 3 увагі на тое, што візіт ажыццявіў пасол, спатканне было без кратаў.
Кім быў Канчэўскі? Гэта быў адносна малады беларускі дзеяч, якога Тарашкевіч ведаў па выбарах у сойм у 1922 годзе. Ужо ў наступным годзе ён належаў да нешматлікага актыву той Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі (БРА), якая ўся ўступіла ў КПЗБ. Канчэўскі ўвайшоў у склад ЦК КПЗБ. Арыштаваны ў маі 1924 года і абвінавачаны ў рэвалюцыйнай дзейнасці, Канчэўскі ў момант спаткання выконваў функцыі старасты турэмнай камуны. Чаго прыходзіў Тарашкевіч да Канчэўскага? Падобна, што меў паведаміць яму нешта важнае або меўся ад яго атрымаць такія звесткі, якіх нельга было пераслаць праз пасрэдніка. Справа, як відаць, была вельмі важная і неадкладная, таму што Тарашкевіч хоць і разумеў, што яго візіт у турму не застанецца не заўважаны польскімі ўладамі і гэты факт можа быць выкарыстаны ў далейшым супраць яго, усё ж пайшоў на гэта. Зрэшты, калі б справа заключалася ў паведамленні Канчэўскаму чагосьці звычайнага або перадачы з харчамі, мог бы зрабіць гэта праз яго маці, тым больш што сем’і былі параднёныя (праз жонку Тарашкевіча).
Падчас наступнага спаткання Канчэўскі перадаў Тарашкевічу адзін з нумароў нелегальнага часопіса «Лукішскі сцяг», які вязні выдавалі на Лукішках на беларускай мове; Тарашкевіч павінен быў перадаць яго камусьці на волізв.
У другой палавіне 1925 года Тарашкевіч з падвоенай энергіяй узяўся за пазасоймаўскую работу. Спачатку ў снежні 1925 года склікаў на нараду грамадоўскі актыў. Нарада стала трамплінам для ператварэння Грамады ў масавую арганізацыю. Тарашкевіч зрабіў даклад аб праграме будучай арганізацыі і акрэсліў яе арганізацыйныя задачы.
Пасля III канферэнцыі прыехаў партыйны актыў КПЗБ, і неўзабаве ўся партыя энергічна прыступіла да пашырэння сеткі грамадоўскіх арганізацыяў на ўсёй тэрыторыі.
Адной з самых неадкладных справаў на той час была падрыхтоўка цэнтральнага і мясцовага актыву Грамады. 3 такой мэтай Тарашкевіч напрыканцы 1925 года (перад паездкай у Маскву). наведаў Прагу. Выступіў там на сходзе беларускіх студэнтаў. 3 Прагі ў Вільню ў 1926 годзе вярнулася група беларускіх дзеячаў, якая адыграла важную ролю ў цэнтральным актыве Грамады. Вярнуліся тады сярод іншых Вячаслаў Макоўскі, Ян Казімір Бабровіч і Ігнат Дварчанін. Дварчанін не быў членам КПЗБ і прыехаў, напэўна, толькі дзякуючы Тарашкевічу, якога даўно ведаў асабіста.
Летам 1926 года вялікая група актывістаў Грамады, пераважна настаўнікаў, была сабраца ў Радашкавічах. Тут, у будынку гімназіі, пад выглядам настаўніцкіх курсаў быў арганізаваны 6-тыднёвы семінар для мясцовага актыву Грамадыз7. Тарашкевіч займаўся нё толькі арганізацыяй семінара, але і складаннем праграмы; быў выкладчыкам і многія гадзіны правёў у індывідуальных гутарках са слухачамі. 3 ліку слухачоў вылучаліся кандыдаты на кіраўнікоў павятовых камітэтаў Грамады і іншых мясцовых актывістаўзв.
Цэнтральны актыў (мужы даверу, апарат Цэнтральнага сакратарыята, інструктары ЦК Грамады) неаднойчы інструктаваў сам Тарашкевіч.
Грамада як легальная арганізацыя распачала сваю дзейнасць у Вільні 1 чэрвеня 1926 года (на месцах — раней за ўсё абапіраючыся на мясцовыя сакратарыяты соймавага клуба Грамады). Адразу пачала разрастацца ў такім неспадзяваным тэмпе, што паліцыя страціла кантроль над сітуацыяй. Шмат абшарнікаў і асаднікаў уцякло ў цэнтральную Польшчу. Сяляне ў многіх мясцовасцях не пускалі на свае сходы паліцыю, спасылаючыся на прававыя нормы.
На немагчымасць правядзення ўліку ў выніку небывалага росту гурткоў Грамады паказвае справаздача Галоўнага штабаз’. Шмат дзе сяляне цэлымі вёскамі запісваліся ў гурткі. Стыхійны рост Грамады надаваў яе кіраўнікам бадзёрасці, але прыносіў і шмат клопатаў. Грамадоўскі друк спрабаваў нават прытрымаць гэты бурны паток, заклікаючы мясцовы актыў перш за ўсё да ўмацавання існуючых гурткоў, а не да стварэння новых. Але рост іх працягваўся далей у нястрымным тэмпе нават і тады, калі пасыпаліся масавыя рэпрэсіі40.
КНІГІ ОНЛАЙН
