Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
3 перыяду пасольскай дзейнасці Тарашкевіча засталося шмат матэрыялаў — прамоваўг, прапаноў, пісьмовых запытаў да сойму, дакументаў іншых соймавых клубаў. Апрача гэтага тыпу матэрыялаў, захаваліся яго артыкулы, напісаныя ў гэты час, паліцэйскія нататкі, судовыя матэрыялы, артыкулы яго палітычных праціўнікаў. Разам з тым трэба зазначыць, што ў гэтай даволі вялікай колькасці дакументаў маюцца і значныя прагалы: адсутнасць дакументацыі самога клуба (клуб не меў нават уласнага справаводства ў сойме); адсутнасць асабістых дакументаў — запісаў і лістоў або іншых крыніцаў, на падставе якіх можна б было непасрэдна вызначыць пазіцыю Тарашкевіча ў адносінах да актуальных палітычных падзеяў — хоць бы падзеяў 1923 rofla. Як ацэньваў сітуацыю ў Германіі або кракаўскае паўстанне 1923 года, якія заўвагі напісаў на палях «Рашэнняў II з’езда КПП» (забраных у яго пры вобыску), што flyMay аб працэсе сарака пяці беларускіх сялян ды з паслом сойму Сяргеем Баранам на чале? На гэтыя і на шматлікія іншыя пытанні няпроста знайсці адказы. Можам толькі ў агульных рысах вызначыць ход разважанняў нашага героя.
Перш чым абмяркоўваць даступныя нам матэрыялы, варта прыгадаць адзін дакумент, дасюль не знойдзены (горш за ўсе тое, што яго ніхто і не шукаў).
Як ужо вядома, у 1923 годзе ўсе паслы з беларускага клуба ў сойме адстойвалі пастулат аб тэрытарыяльнай
аўтаноміі для беларусаў, якіх у межах Польшчы налічвалася больш за 2 млн. Адзін з відных паслоў гэтага клуба Базыль Рагуля напісаў «Успаміны», выдадзеныя ў 1967 годзе яго сынам у Нью-йорку. У гэтай невялікай кніжачцы на 127 старонцы чытаем: «Клуб ухваліў праект аўтаноміі Заходняй Беларусі. Гэты праект быў апрацаваны Браніславам Тарашкевічам і пракансультаваны з вядомым адвакатам Тадэвушам Врублеўскім. Аднак да вынясення яго на абмеркаванне сойму справа не дайшла».
Варта звярнуць увагу на тое, штО ў гістарычнай літаратуры ніхто да гэтага часу пра гэты праект не пісаў, ды і сам факт яго існавання не быў вядомы. Праўда, Рагуля спрошчвае справу, калі піша, чаму праект не быў вынесены на абмеркаванне сойму («... бо доўга ляжаў у Тарашкевіча»). Свае меркаванні аб сапраўдных прычынах выкажу ніжэй. Аднак незалежна ад тых ці іншых прычынаў адно не падлягае сумненню: тэксг гэтага праекта мог бы стаць каштоўным матэрыялам для высвятлення гісторыі развіцця палітычнай думкі беларускіх дзеячаў у той перыяд. Вось чаму яго пошукі маюць такое істотнае значэнне.
Але вернемся да дакументаў нам даступных.
Найважнейшым матэрыялам, які можа паслужыць канвой для эскізу партрэта Тарашкевіча той пары, з’яўляюцца яго прамовы ў сойме. Яны цалкам высвятляюць асобу аўтара — высокі ўзровень інтэлекту, талент прамоўцы, імгненную рэакцыю, з’едлівы досціп, выдатную здольнасць палеміста, раскаванасць паводзінаў у атмасферы варожасці да яго соймаўскай аўдыторыі.
Як жа Тарашкевіч быў прыняты Высокім Соймам?
Нагадаем, што клімат вакол беларускага клуба быў вельмі неспрыяльны. Дастаткова прыгадаць атрутную атмасферу эндэцкага цкавання ў сойме і па-за соймам, дзе паведамлялася, што забіты (16.XII.1922) Невядомскім першы прэзідэнт Рэчы Паспалітай Габрыэль Нарутовіч быў выбраны (9.XII.1922) галасамі нацыянальных меншасцяў. Калі ж гаворка ідзе пра беларусаў, то галоўная атака была скіравана супраць Тарашкевіча.
Тарашкевіч рабіў правільную выснову з таго клімату, які ўтварыўся вакол беларускага клуба і яго асобы. I таму, відаць, першую сваю прамову 23 студзеня 1923 года пачаў з наступу. Паказваючы на пустыя крэслы паслоў правіцы, сказаў: «Высокі, але пусты сойме»з. Гэта была ваяўнічая і нават задзірыстая прамова, яна выклікала вялікі рэзананс, тым больш што зрабіў яе старшыня клуба, выступіўшы на пачатку дэбатаў. Скандал выбухнуў у той жа дзень і перса-
нальна тычыўся аднаго з кіраўнікоў ППС, Ігнацыя Дашыньскага. ППС у папярэднія гады ставілася прыхільна да беларускага руху. Але пасля атрымання незалежнасці адносіны змяніліся, хоць у дакументах таго часу не знайшлі свайго адлюстравання (ППС прызнавала за беларусамі права на аўтаномію). Тарашкевіч засведчыў, што Дашыньскі ў 1920 годзе на прыеме ў Замку і ў прысутнасці сведкаў сказаў: «Мелі мы сілу — дык падзялілі вас, калі б вы мелі сілу — падзялілі б нас». Паслы, асабліва сацыялістычныя, зрэагавалі тады вельмі бурна, і напружаная атмасфера пратрымалася да канца выступлення Тарашкевіча, тым больш што яно было вытрымана ў вельмі вострым тоне. Назаўтра Тарашкевіч у «асабістай заяве», спасылаючыся на сведкаў, пацвердзіў сваю пазіцыю ў адносінах да Дашыньскага. Але атмасферы вакол сваёй асобы не разрадзіў. Аднак гэта яго зусім не шакіравала. Наадварот, праз два месяцы, добра ведаючы, што ўжо не адзін пасол з правіцы гатовы раздзерці яго, ужывае такую форму выказвання, якая магла яго ворагаў давесці да шаленства. 23 сакавіка 1923 года ў ходзе дэбатаў аб законе аб прызнанні крэдытаў асаднікам Тарашкевіч выказаў перакананне народа, што зямля, на якой спрадвеку працуюць яго продкі, павінна належаць яму. «Можаце гэты прынцып назваць бальшавіцкім,— закончыў ён,— у такім разе я сам у гэтым пункце з’яўляюся балыпавіком».
Пасля гэтай другой прамовы на яе адгукнуўся вядомы сваімі кансерватыўнымі пазіцыямі «Дзеннік познаньскі», змясціўшы на сваіх старонках «Адкрыты ліст Станіслава Булак-Балаховіча да Браніслава Тарашкевіча»4. Газета прадставіла аўтара ліста «галоўнакамандуючым усімі ўзброенымі сілймі Беларусі (!) і добраахвотніцкай арміі». У гэтым поўным наскокаў лісце чытаем пра Тарашкевіча наступнае: «Гэты пасол вядомы сваімі рэзкімі антыдзяржаўнымі выступленнямі. Ён адзін з тых, уласна кажучы, спрэпарыраваных рэнегатаў, якія на самой справе з’яўляюцца палякамі, але раптам адчулі сябе «беларусамі»' Булак-Балаховіч скончыў ліст пагрозай: «Я разам з усімі членамі былой маёй арміі буду любым чынам змагацца з Вамі». На «крэсах» было вядома, што гэта азначае. У дакументах сойма дастаткова інтэрпеляцыяў з прычыны нападу на пасла ці на групу паслоў. «Рэнегат» і іншыя выразы віселі ў паветры, як толькі Тарашкевіч з’яўляўся на трыбуне.
Адносна такіх нападак ён 10.IV. 1924 года зрабіў заяву, у якой чытаем: «Як па сваім паходжанні, так і па ўласнай свядомасці заўсёды быў беларусам і заўседы пра гэта
заяўляў. Паходжу з сялянскай сям’і Віленскага павету і да дванаццацігадовага ўзросту не ведаў іншай мовы, апрача беларускай. Праўда, што прымаў пэўны ўдзел у польскім незалежніцкім руху, але заўжды як беларус. He шкадую аб гэтым, не адракаюся, а хутчэй за ўсё ганаруся (воплескі на левым крыле)... Mary спаслацца на шэраг вядомых цяпер у Польшчы людзей, якія ведаюць мяне ад школьнай парты і заўсёды лічылі мяне беларусам. Гэта прафесар Бадуэн дэ Куртэнэ — мой прафесар, сакратар польскага пасольства ў Жэневе — Міраслаў Арцішэўскі, з якім сядзеў на адной лаўцы ў віленскай гімназіі, рэдактар Важніцкі Станіслаў і, урэшце, прысутныя тут паслы Недзялкоўскі і Ваяводскі. Мяркую, што калега Бітнер таксама не аспрэчыць гэтага, бо вучыліся з ім у адной школе і сядзелі побач»5.
Рэха скандалаў у напружанай атмасферы вакол асобы Тарашкевіча дайшло да яго роднага дома... з ласкі ксяндза пробашча. Папракаў бацьку, што сын паводзіць сябе ў сойме непажа^аным чынам. Ці ўзрушыла гэта Адама Тарашкевіча? Ці апраўдваўся перад ксяндзом, ці, можа, наадварот, быў задаволены? Быў занадта мудры, каб недаацаніць сына, ды і ганарыўся ім. Візіт ксяндза не меў ніякага ўплыву на адносіны, якія панавалі ў Чарнулішках, калі Браніслаў прыязджаў туды на кароткую пабыўку. Гэтыя прыезды заўсёды былі сапраўдным сямейным святам. Браніслаў заўсёды падтрымліваў найлепшыя адносіны з усёй радней і з суседзямі.
Але вернемся ў сойм і да першага выступлення Тарашкевіча. Яно было вельмі вострае па форме, але з яго не вынікалі тыя канчатковыя высновы, якія Тарашкевіч зрабіў у канцы. Стваралася ўражанне, што гаворыць чалавек, які стаіць на самых левых пазіцыях і які адначасова і невядома чаму абмяжоўваецца самымі сціплымі запатрабаваннямі. Гэтая супярэчнасць выявілася і пазней, у некалькіх наступных прамовах (у 1923—1924 гг.). Некаторыя тлумачылі гэта яго прамоўніцкімі здольнасцямі, тым, што ён занадта паддаецца пачуццям. Але на самой справе прычына была болып значная. Тарашкевіч бунтаваў супраць усяго, але не мог яшчэ выбраць лініі ўласных паводзінаў, не самавызначыўся ў палітычных адносінах. Праходзіў эвалюцыю поглядаў, і гэта клала адбітак на яго выступленні, выявіла яго непаслядоўнасць, якая была даволі прыкметнай.
Платформу патрабаванняў беларускага клуба можна звесці да аднаго — да аўтаноміі для насельніцтва паўночна-ўсходніх ускраінаў. Але адначасова першая прамова была скіравана супраць усіх польскіх партыяў — пачынаючы
з эндэцыі і канчаючы ППС — за іх адносіны да беларускай праблемы. Супраць першых — за палітыку паланізацыі, супраць другіх — за падтрымку палітыкі вайсковага і цывільнага асадніцтва. Адначасова заявіў пра сябе, як пра рашучага «прадстаўніка лаяльнага беларускага грамадства», асудзіў узброеныя выступленні сялян. Ад імя клуба выказаў вотум даверу ўраду генерала Сікорскага (яшчэ схіліў да гэтага і ўкраінскі клуб). Уражанне было нечаканае. Яго вінавацілі ў двудушнасці. Яго паводзіны былі да такой ступені неадназначныя, што нават у справаздачах было адзначана: «Першае выступленне старшыні беларускага клуба пасла Б. Тарашкевіча з трыбуны сойму з дэкларацыяй над экспозе генерала Сікорскага падавала, здавалася б (падкрэслена мной.— А. Б.) надзею, што клуб пойдзе па польскай дзяржаўнай лініі». Ніякай, аднак, упэўненасці ў гэтым не былов. •
Крыху пазней прыйшло перакананне, што гэта не была двудушнасць, што ў той час Тарашкевіч сапраўды быў схільны да супрацоўніцтва з польскім урадам, але ў той жа час павінен быў лічыцца з настроямі ў самім клубе. У 1923—1924 гадах пра Тарашкевіча будуць пісаць, што бн «адзіны ў беларускім клубе, які займае паланафільскую пазіцыю»?. Такую самую пазіцыю заняў і на арганізаваным беларускімі эсэрамі з’ездзе ў Празе (у чэрвені 1923 г.)а, на які быў запрошаны асабіста. Тут рабіліся спробы схіліць яго да супрацоўніцтва: спасылаліся на непаслядоўнасць у яго ўчынках, спрабавалі згуляць на яго амбіцыі навукоўца («Граматыка для школ» была перавыдадзена ў Літве і БССР, але яе друк спынены ў Польшчы), прапанавалі кіраўніцтва масавай партыяй, якая мелася быць створана. Тарашкевіч не змяніў свайго погляду. Сваю паланафільскую пазіцыю абараняў таксама ў верасні 1923 года на пасяджэнні Беларускага нацыянальнага камітэта ў Вільні, на якім вызначылася лінія байкоту мясцовых уладаў. Тут таксама заклікаў да лаяльнасці ў адносінах з Полыпчай, сцвярджаў, што, нягледзячы на часовае абвасгрэнне адносінаў, не выключаецца магчымасць вырашэння беларускага пытання ў духу атрымання аўтаноміі, што яно будзе магчымым пры ўмове ўзаемнага разумення. Адно з яго тагачасных выказванняў гучала так: «Хоць акцыя беларускіх паслоў не прынесла ніякай рэальнай карысці і абяцанні ўрада не выкананы, аднак клуб падтрымлівае лаяльную пазіцыю ў адносінах да польскай дзяржавы»’. Рабіў так хіба таму, што поўнасцю верыў у перамогу сапраўды дэмакратычных сілаў у Польшчы і вельмі шанаваў парла-
КНІГІ ОНЛАЙН
