Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Надзвычай важным пытаннем былі адносіны грамадоўскага друку да Савецкай Беларусі. Павінен прызнаць: тое, што дасягнута ў Савецкай Беларусі ў справе яе адраджэння, моцна мяне ўразіла. He магу прыгадаць цяпер, хто праінфармаваў мяне пра парадкі, якія пануюць у Савецкай Беларусі, але добра памятаю, што гэта быў не камуніст, a польскі чыноўнік. 3 гэтай інфармацыі я зразумеў, што беларуская справа ў БССР пастаўлена на шырокую нагу. Зразумеў таксама, што Саветы сур’езна ставяцца да бела-
рускага нацыянальнага руху. Хацеў сам паехаць у БССР, але мяне не пусцілі. Тады пастараўся атрымаць вялікую колькасць кніжак, якія там выдаюцца, і з іх даведаўся, што апошнім часам у БССР праведзена беларусізацыя дзяржаўных устаноў. Тады сказаў сабе, што ў БССР будуецца беларускі дом. Кажу гэта шчыра, але не скажу, што БССР — мой ідэал, таму штс веру ў будучы саюз народаў, у якім беларусы стануць вольным народам. Масква, ці Варшава або Кіеў, але вольныя з вольнымі, роўныя з роўнымі. Што да самой структуры сацыялізму і яго сусветнай перамогі, маю шмат агаворак, аднак прытрымліваюся думкі, што Саветы зрабілі першы крок у канкрэтнай гісторыі сацыялізму. Калі за гэта можна мяне судзіць — судзіце.
Часта ганім свайго ўсходняга суседа, таму што кожны мае свой уласны пункт погляду. Аднак у мяне такое ўражанне, што калі б не было на ўсходзе Саветаў, то была б там «еднная неделнмая»«, а я аддаю перавагу Саветам. He буду прыгадваць, што «прыяцелі» накшталт Францыі ў крытычны момант з легкім сэрцам здрадзілі Полыпчы. Напярэдадні рускай рэвалюцыі Даўмерг’е абвясціў d6sintdressement Францыі ў адносінах да Полыпчы. Нагадваю, што існаванне СССР не з’яўляецца злом для Польшчы, а што да нянавісці некаторых палякаў да Саветаў, то беларусы гэтай нянавісці не адчуваюць.
БСРГ няма, а ці застаўся пасля яе які-небудзь след? Да выбараў мы не былі дапушчаны«, але мяркую, што беларускі народ пайшоў бы за намі. Увесь польскі і беларускі друк прызнае, што БСРГ адыграла каласальную ролю ў жыцці беларускага народа. Беларускі народ без школы пачаў пісаць па-беларуску, і навучыла яго гэтаму БСРГ. Беларускі народ абуджаны, і нявольнікам ен не застанецца, рук цалаваць не будзе, але і не будзе гаварыць «польская морда».
Затанна прадаў беларускую справу,— пачуў дакор з боку пракурора. I сапраўды, прадаў яе затанна, калі б увогуле яе прадаў. He разумею аднаго: адкуль у словах пана пракурора гэтая нянавісць Тарквемады? (Старшыня суда перапыняе.) Дзе доказы, што я браў грошы? Пра гэта кажа Гурын, і толькі Гурын. А гэты ж Гурын, апрошаны 13 кастрычніка 1927 года, сказаў, што не ведае, пра што гаварылася на гданьскай канферэнцыі і ці была там гаворка пра арганізацыю паўстання. He ведаю, якія прафесары вучылі паноў пракурораў логіцы, і не ведаю, як на падставе паказанняў Гурына можна было прыйсці да высновы, што там узяты грошы. Адкуль узяліся гэтыя 30 тысяч рублёў? Ці не
з’яўляюцца яны рэмінісцэнцыяй 30 срэбранікаў юды? Перакананы, што, незалежна ад меркаванняў грамадскасці, вы, панове, адкінеце абвінавачанне паводле артыкула 110 к. к.«.
Тут шмат гаварылася пра польскую рамантычную паэзію, якая заваявала сэрца маладога варвара Тарашкевіча. Так, заваявана сэрца маладога варвара. Але гаварылася мне гэта з папрокам, быццам я атрымаў ад вас паэзію і юнацкі ідэалізм і чым жа вам адплаціў? Сцвярджаю, што ўва мне ёсць замілаванне да польскай культуры... (шматкроп’е ў тэксце — А. Б.). На полацкім тракце паблізу Міцкун быў маёнтак, дзе жыў Славацкі, і там працаваў мой прадзед — прыгонны селянін. Мне не сорамна, што Славацкі еў хлеб з рук гэтага селяніна, аднак пытаю, у чым перавага — у кветцы ці ў глебе, на якой гэтая кветка вырасла?.. (Шум, выкрыкі.)
Некаторыя польскія паслы прадавалі нават бацькаўшчыну і, як гаворыць гісторыя, яе прадавалі па-французску. Так, Польшчу прадавала магнацтва, якое стварыла для Кацярыны такія ўмовы, што яна магла ўмешвацца ў справы Польшчы. А што было ў 31-м і 63 гадох? Гэтулькі польскай крыві праліта за вольнасць, але ўсё тое ж панства канчаткова загубіла Полыпчу, таму што не хацела надзяліць сялян зямлёй. Урэшце гэта зрабіў расейскі ўрад і тым самым перацягнуў сялян на свой бок. Гісторыя паўтараецца. Гісторыя БСРГ пачалася з уціску, які чыніла адміністрацыя, але няхай скончыцца актам справядлівасці. Прашу лічыць мяне нявінным».
Як ужо было сказана, «апошняе слова» Тарашкевіча на судовым працэсе шырока каменціраваў віленскі друк. Ці можна сёння прыняць яго за ідэйнае і палітычнае крэда? Магчыма, Тарашкевіч не выказаўся да канца і не пра ўсё гаварыў адкрыта; магчыма, як ужо адзначалася, некаторыя фрагменты былі тактычнымі, «абарончымі» прыёмамі.
Напрыклад, як Тарашкевіч прадставіў пазітыўныя адносіны да БССР? Беларускі левы друк ужо з 1923 года паслядоўна развіваў ідэю, што мары беларусаў аб сваёй дзяржаве ажыццяўляюцца ў БССР, што ніводная дэмакратычная дзяржава не адважылася пайсці на тое, на што рашылася дзяржава з новай грамадскай структурай, і менавіта таму беларускі рух у польскай дзяржаве павінен абаперціся на тыя сілы, якія змагаюцца за гэту новую грамадскую структуру і ствараюць яе^. У сваім апошнім слове Тараш-
кевіч не толькі свадома абышоў гэтае пытанне, але нават амаль адмовіўся ад свайго інтэрв’ю на старонках «Валькі», скарыстоўваючы для гэтага факт канфіскацыі тыражу. Ён толькі падкрэсліў права кожнага народа арыентавацца на такую дзяржаву, якая адчувае да цябе прыхільнасць, незалежна ад характару гэтай дзяржавы.
He выключана і памылка судовага пратакаліста, тым больш што існуе розніца паміж судовым пратаколам і карэспандэнцыямі ў друку. Між іншым, Тарашкевіч сказаў: «Мы хацелі быць людзьмі, але ў гэтым нам адмовілі». Гэта выказванне цытавала ўся прэса, якая давала шырокую справаздачу з працэсу. Гэтае выказванне прыгадвалася і абаронцамі, а судовы пратакаліст не занатаваў яго. Пра ўзаемаадносіны паміж КПЗБ і Грамадой карэспандэнт «Кур’ера віленьскага» (рэдактарам і выдаўцам вельмі важна было прадставіць Тарашкевіча як камуніста) пісаў інакш, чым судовы сакратар. Таму і няма ўпэўненасці, што пратакаліст добрасумленна запісаў усе словы Тарашкевіча. Няма ўпэўненасці і ў тым, што дакладнымі былі больш сумленныя карэспандэнты. Кожны вылучаў тое, што сам лічыў за важнае.
Аднак, апрача гэтых агаворак, апрача тых месцаў, аўтэнтычнасць якіх бярэцца пад сумненне, змест і тон выступленняў абароны перададзены даволі дакладна, Таму прыведзеная версія з’яўляецца найбольш прымальнай і праўдзівай. Апрача таго, гэта дапамагае ўявіць, як Тарашкевіч выкарыстоўваў некаторыя дэмакратычныя свабоды, што існавалі тады ў Полыпчы.
Рашэнне суда было суровае: чатырох паслоў — Тарашкевіча, Рак-Міхайлоўскага, Мятлу і Валошына — прыгаварылі на 12 гадоў катаржнай турмы. Рамкі гэтай працы не дазваляюць расказаць пра ролю апошніх трох правадыроў Грамады. Зазначым збоку, што ўсе трое прытрымліваліся на працэсе тых самых прынцыпаў, што і Тарашкевіч. Асабліва ярка вылучаліся сілуэты Рак-Міхайлоўскага, Петры Мятлы.
Больш лагоднага прысуду ні Тарашкевіч, ні другія падсудныя і не чакалі. Былі перакананыя, што прысуд, асабліва для правадыроў, быў вынесены значна раней. Але, як ужо ведаем, становішча падсудных у ходзе працэсу не было аднолькавым, і таму няцяжка было прадбачыць, як гэта адаб’ецца на прысудзе. Пераканаўчым доказам гэтага было вызваленне 18 абвінавачаных, у тым ліку — Радаслава Астроўскага, якому прад’яўляліся самыя цяжкія абвінавачанні, бо ён быў не толькі членам кіраўніцтва Грамады,
але і пасрэднікам паміж Беларускім банкам і знешгандлем, або інакш — савецкім Камісарыятам гандлю.
I ўсё ж насуперак суроваму прысуду маральны поспех Грамады быў вялікі.
Абароне ўдалося ў ходзе працэсу змяніць кваліфікацыю віны, у выніку чаго адпала пачатковае абвінавачанне ў змове, што мела вялікае значэнне — маральнае і палітычнае.
Абароне ўдалося таксама дыскваліфікаваць як сведку і выключыць з працэсу правакатара Бабіча, які на судовых пасяджэннях не вытрымаў перакрыжаванага агню пытанняў.
Абарона, урэшце, здолела прадэманстраваць салідарнасць перадавой польскай думкі з беларускім народам, які змагаўся за свае правы. Гэтая салідарнасць стала свайго роду пераломам у пануючай грамадскай думцы.
Пасля абвяшчэння прысуду, калі суддзі пакінулі залу, адбылася свайго роду маніфестацыя — усе асуджаныя праспявалі сваю «марсельезу», як тады называлі беларускі гімн «Ад веку мы спалі». Відавочцы расказвалі, што ахова і паліцыянты праслухалі яго, стоячы «навыцяжку». А калі асуджаных выводзілі, публіка адарыла іх кветкамі. Выкрыкваліся лозунгі. Захопленая знянацку паліцыя не адразу спахапілася. Толькі пасля выхаду з судовай залы былі затрыманы паслы з клуба «Змаганне» — Дварчанін і Гаўрылік — гэта яны былі арганізатарамі развітання са зняволенымі і асуджанымі грамадоўцамі.
У ходзе працэсу Грамады з’явілася шмат публікацыяў на гэтую тэму як у краі, так і за мяжой. «Правда», «Нзвестня» і «Юманітэ» змяшчалі артыкулы і карэспандэнцыі з судовай залы, здымкі галоўных падсудных. Асноўны сэнс усіх публікацыяў зводзіўся да таго, што гэта суд над народам Заходняй Беларусі, які змагаецца за сваё самастанаўленне«.
4 мая ў зале віленскага акруговага суда з’явіліся ўкраінскія паслы і паслы ад камуністычнай фракцыі сойму. У час перапынку паміж судовымі пасяджэннямі Адольф Варскі выгукнуў: «Ад імя фракцыі камуністычных паслоў — слава Грамадзе». Ад імя лодзьскіх рабочых Грамаду вітаў пасол Генрык Бітнер, а ад імя «Сяльроба» паўкраінску — пасол Кірыла Валныцкі. Прысутнічалі тут паслы-камуністы Павел Росяк і Якуб Гаўрон.
3 судовай залы прыгавораных адвезлі на вакзал, адкуль групамі накіравалі ў розныя турмы. Тарашкевіча і Мятлу вывезлі ў Грудзёндз.
У час працэсу ўвесь віленскі друк штодзень даваў справаздачы аб ходзе справы, а прысуд падаў нават у экстраных дадатках. Таму ў пэўным сэнсе працэс прынёс папулярнасць беларускай Грамадзе.
Варта адзначыць, якую пазіцыю ў гэтым працэсе заняў «Кур’ер віленьскі». У другой палавіне 1926 года газета далучыла свой голас да хору тых, хто дамагаўся дэлегалізацыі Грамады. Затое праз два гады пасля майскага перавароту, калі праходзіў працэс, у тым самым «Кур’еры віленьскім» падаюцца зусім іншыя матэрыялы. Напрыклад, у перадавым артыкуле пад загалоўкам, запазычаным з апошняй прамовы Тарашкевіча «Куды ідзеш, Польшча?», чытаем: «3 цяжкім адчуваннем чытаюцца словы з прамовы Тарашкевіча «Мы хацелі быць людзьмі, але ў гэтым нам адмовілі»^. Адзін з выдатных публіцыстаў часоў Пілсудскага Мар’ян Свяхоўскі ў сваім артыкуле «Суд над перадмайскай нацыянальнай палітыкай» сцвярджае: «3 часоў заснавання Полыпчы не было яшчэ такога драматычнага працэсу», а потым пытае: «Хто болып правініўся — польская палітыка ці беларускі інтэлігент?»^ Асоба Тарашкевіча, яго маральнае аблічча, інтэлектуальны ўзровень сталі прадметам разважанняў, у якіх праяўляліся ноткі шкадавання, што Тарашкевіч, які мог быць аздобай універсітэта імя Стэфана Баторыя, будзе галоўнай фігурай беларускай Акадэміі навук у Мінску. I сапраўды, праз некалькі месяцаў, 26 снежня 1928 года Тарашкевіч, адбываючы свой прысуд у турме ў Грудзёндзу, рашэннем урада БССР прызнаны сапраўдным членам беларускай Акадэміі навук^.
КНІГІ ОНЛАЙН
