Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Вярнуўшыся ў Радашкавічы, зноў засеў за пішучую машынку. Гэтым разам пісаў адкрыты ліст аб справе датэрміновага вызвалення паслоў Грамады. «Ліст былога пасла Браніслава Тарашкевіча»^ размножыў да тысячы экземпляраў, паставіў пад ім свой подпіс і, карыстаючыся адрасамі актывістаў Грамады і «Змагання», разаслаў ва ўсе канцы Заходняй Беларусі. Гэткім парадкам уключыўся ў выбарчую кампанію беларускай лявіцы ў сойм у 1930 годзе на паўночна-ўсходніх землях. Як убачым, магчымасць легальнай работы стала абмежаванай да мінімуму. He дазваляліся ніякія масавыя сходы, а члены выбарчых камітэтаў і кандыдаты на паслоў знаходзіліся пад наглядам. У такой сітуацыі адозва Тарашкевіча, якая дасягнула самых аддаленых вясковых закуткаў, была заклікам да актыўнасці, a подпіс Тарашкевіча сведчыў пра грамадоўскія традыцыі. У тых умовах гэта было важным сродкам прапаганды.
У кастрычніку ў Вільні ўзнік Цэнтральны сялянска-работніцкі выбарчы камітэт «Змаганне», старшыней якога стаў Тарашкевіч, сакратаром — былы пасол «Змагання» Іван Грэцкі, а казначэем Міхал Верамей. Можна ўявіць, у якіх умовах працаваў камітэт, калі яго сакратар хаваўся ад паліцыі, а ўручаны Цэнтральнай выбарчай камісіяй спіс № 8 адразу быў ануляваны. Камітэт выдаў усяго некалькі публікацыяў (адозву ў сувязі з 5-й гадавінай заснавання Грамады і паштоўку са здымкамі былых паслоў Грамады). Да выбарчай кампаніі далучыліся ўсе вызваленыя былыя паслы Грамады, таксама і Бурсевіч. Але магчымасці дзейнасці былі такія мізэрныя, што ўсе вызваленыя паслы перабраліся паступова ў Гданьск, адкуль пры дапамозе сувязных кіравалі выбарчай кампаніяй. У такой сітуацыі і Тарашкевіч павінен быў рашыцца на новую ростань з сям’ей,
хоць гэта для яго, напэўна, не было лёгка, павінен быў пакінуць Радашкавічы.
Перад ад’ездам развітаўся з бацькамі і сынам, які вельмі да яго хінуўся. Ведаў, што павінен развітацца з жонкай, a ўжо па выхадзе з турмы зразумеў, што іх сямейныя адносіны перажываюць крызіс. Нечаканае вызваленне крыху паправіла сітуацыю. Жонка паехала з ім у Гданьск, але не магла паехаць у Берлін. Браніслаў ведаў, што расстанне з сям’ей пацягне за сабой яе распад. Выязджаў пры вялікім разладзе.
Пасля вяртання з турмы Тарашкевіч не меў, можна сказаць, ні хвіліны спакою. Адразу ўвайшоў у вір палітычнай работы, бесперапынна падтрымліваючы кантакт з КПЗБ. Гэта быў пераход ад масавай дзейнасці да амаль канспіратыўнай, але да работы ў галіне асвоенай і вядомай, якая насіла на сабе адзнакі нармальнага ходу жыцця рэвалюцыйнага дзеяча.
Работа ў Берліне абяцала быць таксама вельмі цікавай, тым болып што мелася быць звязанай з выданнем беларускай газеты. Ужо раней выязджаў у Берлін і прымаў удзел у пасяджэннях Бюро ЦК КПЗБ. У снежні 1930 года прадстаўляў беларускі сялянскі рух у Полыпчы на Еўрапейскім сялянскім з’ездзе. У Берліне ўсе матэрыялы, што прызначаліся яму, памячаліся крыптанімам «Таня».
1 «Кацярынінцамі» («Kataryniarze») называлі тых нешматлікіх «прадстаўнікоў» польскага грамадства, якія 29 верасня 1904 г. удзельнічалі ва ўрачыстасці пры адкрыцці помніка Кацярыне II у Вільні; Гл. у кн.: Szymon Rudnicki, Nieznany dokument w sprawie Sylwestra Wojewodskiego, «Przegl^d Historyczny», tom XVII, zeszyt 1, 1976. S. 72.
2 Шматлікія рукапісы выяўлены ў час вобыску ў доме Тарашкевіча. Было загадана правесці каліграфічную экспертызу почырку Тарашкевіча з мэтай устанаўлення аўтарства тэкстаў. Экспертызу правёў эксперт М. Бжэскі, які запісаў: «Почырк Браніслава Тарашкевіча носіць на сабе адзнакі дужай вопытнасці, беглага і хуткага. Такі почырк уласцівы асобе высокай інтэлігентнасці. Акт СА Стэфана Паўлюця. ЦДА ЛССР, ф. 129, воп. 2, адз. зах. 2356/VII, к. 11 —12.
з Акт следства па справе Грамады. ЦА ЦК, 105/1137, т. III, к. 13—50.
4 Пратакол допыту Б. Тарашкевіча. Пратакол судовага разбору 23.11.—22.V. у AC у Вільні. ЦЦА Літвы, ф. 129, воп. 2, адз. зах. 2350, к. 25.
5 S. W., Najwyzszy czas, «Kuner Wileriski», № 90. 21.IV.1928.
6 «Biatoruska Hromada — wytyczne». Дакумент без даты, напісаны прыблізна пад канец лістапада 1926 г. ЦА ЦК. Вайсковыя ўстановы 1918—1939. Аддзел II Галоўнага штаба, 296/11-19. С. 125.
7 Рапарт па справе Грамады. Тамсама, 296/11-18. С. 68—74.
8 Генрых Ян Сухенак-Сухецкі з 1920 г. быў рэферэнтам нацыянальнага аддзела Галоўнага штаба, а потым кіраўніком таго ж аддзела; 1.XII. 1926 г. стаў начальнікам нацыянальнага аддзела I палітычнага дэпартамента Міністэрства ўнутраных справаў. Гэтае становішча займаў да 1937 г.
9 «Rzeczpospolita» № 325. 28.XI.1926. С. 7. Пад рубрыкай «Z catej Polski».
10 Бабіч, былы член КПЗБ, паходзіў з беларускай вескі. У 1925 г. быў вылучаны на партыйную перападрыхтоўку. У студзені наступнага года прымаў удзел у III канферэнцыі КПЗБ у ролі госця. Псеўданім «Хмяльніцкі». Арыштаваны ў 1926 г. і прывезены ў Бельск, даў шырокія паказанні, стаў паслугачом паліцыі і згадзіўся быць сведкам абвінавачання на працэсе Грамады і на працэсе 133 камуністаў у Беластоку. Пачатак яго супрацоўніцтва з паліцыяй не ўстаноўлены.
11 Пратакол допыту абвінавачваемага... 16.1.1927, састаўлены рэзервовым судовым следчым па асабліва важных справах Конрадам Баброўскім у Вільні. Працяг следства адбываўся ў турме ў Вронках. Акт следства па справе Грамады. ЦА ЦК, 105/1137. Т. 1. К. 1—2.
12 Пратакол допыту Б. Тарашкевіча с. сл. Паўлюцем 10.VI.1927 г. Акт следства па справе Грамады. ЦА ЦК, 105/1137. Т. VI с. К. 21—23.
13 Тамсама. К. 21.
14 3 пратакола паказанняў кіраўніка інфармацыйнага аддзела МУС у Гданьску Альфрэда Біркенмаера вынікае, што ен не меў ніякай інфармацыі
пра канферэнцыю. Толькі ў маі 1927 г. на строгае запатрабаванне следчых органаў, якія праводзілі следства па справе Грамады, здолеў атрымаць ад паліцайпрэзідыума гор. Гданьска фрагментарныя звесткі пра ўдзельнікаў сустрэчы. He маючы ў сваім распараджэнні інфармацыі пра парадак дня, пра змест пасяджэнняў, ні пра мэту канферэнцыі, Альфрэд Біркенмаер пацвердзіў толькі факт яе правядзення. Пратакол паказанняў Альфрэда Біркенмаера, кіраўніка інфармацыйнага аддзела ў Гданьску, складзены 21.X.1927 г. у прысутнасці пам. прак. I. Пшылускага. Акт судовага следчага Стэфана Паўлюця. ЦДА ЛССР, ф. 129, воп. 2, акт 2362/ХІІ. С. 241.
is «У Вронкі! Далей едзеш — цішэй будзеш» («Маланка», № 4, 15.III.1927. Вільня).
16 Тэрор у дачыненні да Грамады — з нататкі П. Мятлы для ЦК КПЗБ. Неапрацаваныя матэрыялы прадстаўніцтва ЦК КПЗБ у Мінску. Інстытут гісторыі партыі пры ЦК КПБ у Мінску.
і7 Пратакол допыту Радаслава Астроўскага 19.1.1927 г. Акт следства па справе Грамады. ЦА ЦК, 105/1137. Т. 1. К. 3—4. Допыт таго ж 9.VI.1927 г. Тамсама. Т. VI с. К. 12—15.
18 Пратакол допыту Фабіяна Акінчыца 10.VI.1927 г. Тамсама. Т. VI с. К. 17—18.
W Пратакол судовай справы 23.11.—22.V. у AC у Вільні. ЦДА Літвы, ф. 129, воп. 2, адз. зах. 2350, к. 54; Акт следства па справе Грамады. ЦА ЦК, 105/1137. Т. VI. К. 50.
20 Нататка М. Бурсевіча ў кн : «Борьба трудяіцнхся Западной Белоруссян за соцнальное н нацнональное освобожденне н воссоеднненне с БССР». Мн., 1962. Т. 1. С. 554.
21 Факт, што, нягледзячы на арышты, грамадоўскі друк не спыніў свайго існавання, выклікаў, як вынікае з актаў следства, загад аб арышце Антона Луцкевіча ў верасні 1927 г. Следчыя органы былі перакананыя, што гэта дзякуючы яму такі друк функцыянуе. (Тым часам існаваў далей, пасля яго арышту.)
22 А. Варскі. Прамова падчас дэбатаў у сойме аб праекце бюджэту на 1927/28 гт. Wybor pistn і przemowieri. Т. 2, Warszawa, 1958. S. 354—357.
23 Прамова пасла Дабжаньскага на пасяджэнні сойму 4.II.1927. Sejtn RP, okres 1, posiedzenie 317.
21У артыкуле 21-м Канстытуцыі ад 17 сакавіка 1921 г. гаворыцца: «Паслы не могуць быць прыцяпіеныя да адказнасці за сваю дзейнасць у сойме ці па-за соймам... На працягу ўсяго часу дзеяння мандата паслы не могуць быць прыцягнены да карна-судовай адказнасці, карна-адміністрацыйнай і дысцыплінарнай, не могуць быць пазбаўлены волі без дазволу сойму. У выпадку, калі пасол схоплены на «гарачым учынку» пры здзяйсненні відавочнага злачынства, калі яго затрыманне з’яўляецца неабходным для забеспячэння акта справядлівасці, судовая ўлада абавязана неадкладна паведаміць пра гэта маршалку сойму для атрымання дазволу сойму на арышт і
на далейшыя дзеянні. Па загаду маршалка затрыманы павінен быць неадкладна вызвалены».
25 Выкарыстаны эндэцыяй аргумент «хапання на гарачым учынку» не меў пад сабой ніякай падставы. Напрыклад, Ф. Галавача паліцыя затрымала тады, калі ён даіў уласную карову.
26 Maciej Rataj, Pamietniki. 1918—1927. Цыт. выд. С. 453—454. Ратай не выступіў за вызваленне паслоў, хоць і меў на гэта канстытуцыйнае права.
27 Sejm RP. Цыт. выд. Стэнаграфічная справаздача з 317 пасяджэння сойму 4.H.1927 г. і падлік галасоў.
28 Cat (Stanislaw Mackiewicz), Pohurtkowie i jego refleksy, «Stowo», № 13, 18.1.1927. Wilno.
29 Пасля ліквідацыі Грамады. Аператыўныя матэрыялы па справе Грамады. ЦА ЦК. Вайсковыя інстытуцыі 1918—1939, 296/11-19.
30 Urz^d prokuratorski przy SO w Biatymstoku, сакрэтная карэспандэнцыя за 1927. СА МУС, 418, сшытак 6. С. 80—85.
31 У службовыя абавязкі Баха ўваходзіла наступнае: «Збіранне, кантроль, апрацоўка і вывучэнне матэрыялаў, якія датычылі падрыўной дзейнасці камуністычнай партыі, таксама дзейнасць гэтай партыі ў легальных арганізацыях, асабліва ў арганізацыях Сялянска-Рабочай Грамады і НСП. Акт па справе Тарашкевіча і інш. ЦДА ЛССР, фонд 129, воп. 2, д. 2041. К. 161 — 166.
32 Гл.: Karol Estko, Wobec procesu Hromady. Ha правах рукапісу. ЦА ЦК; Паўлоўскі Я. Заходняя Беларусь на лаве падсудных. Мн., 1929. Абедзве працы змяшчаюць у сабе даволі падрабязнае апісанне працэсу. У сувязі з працэсам быў надрукаваны верш Якуба Коласа «Да грамадоўцаў».
зз Клінцэвіч С. А. Як я расправіўся з правакатарам Гурыным. Збор: У суровыя гады падполля. Мн., 1958. С. 120—124. Пазней Сямен Аляксандравіч Клінцэвіч стаўся ахвярай сталінскага тэрору: бязвінна расстраляны ў 1938 г.
34 Eugeniusz Smiarowski, Mowa obroricza w procesie Hromady. У kh.: Ku czci Eugeniusza Smiarowskiego. Варшава, 1933. C. 76.
35 Паказанні сведкаў на працэсе Грамады 23.II—22.V. 1928 г. знаходзяцца ў пратаколах суда. ЦДА Літвы. Т. IV. Багата інфармацыі аб паказаннях сведкаў у ходзе працэсу даваў «Kurier Wileriski».
КНІГІ ОНЛАЙН
