Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Пасля сур’езнага абмеркавання сітуацыі парашылі не згінацца. Ніякіх абяцанняў, ніякіх уступак нават узамен на вызваленне. Так і зрабілі. Меліся падаць касацыю ў Вярхоўны суд, але вырашылі, што ў гэтай сітуацыі ад яе трэба
адмовіцца. Сваё рашэнне пераказалі праз жонку Тарашкевіча Рак-Міхайлоўскаму і Бурсевічу, якія адбывалі кару ў Каранове. Гэты адназначны і адмоўны адказ віленскім сенатарам перакрэслівае, здавалася б, усякія разлікі праўрадавых палітыкаў, звязаныя са спробамі вызвалення правадыроў Грамады.
Зусім нечакана 26 красавіка 1930 года прыйшло датэрміновае вызваленне. Тарашкевіч не ведаў, як да яго паставіцца, тым болып што гэты акт датычыўся толькі яго. Проста не хацеў пакідаць турму. Вось што пра гэта расказвае (1966) тагачасны начальнік турмы ў Грудзёндзу Станіслаў Наслаўскі: «Тарашкевіча памятаю добра, лічыў яго чалавекам адукаваным і вясёлым. Сядзеў у адной камеры з Мятлой. Штодзень рабіў гімнастыку. Працаваў над перакладам, наколькі памятаю, на беларускую мову «Іліяды». Сябраваў з камуністамі. Тое, што сталася з Тарашкевічам вясной 1930 года, помніцца вельмі добра. Атрымаў тады тэлефанаграму з пракурорскага нагляду аб вызваленні Тарашкевіча. Упэўніўшыся, што тэлефанаграма з кампетэнтных крыніцаў, выклікаў Тарашкевіча ў канцылярыю і паведаміў яму пра загад аб вызваленні. Тарашкевіч раптам узняў скандал, патрабаваў звязаць яго па тэлефоне з міністэрствам, але гэтага патрабавання я, натуральна, не задаволіў; патрабаваў тлумачэння, таму што не прасіў ні ў кога такой ласкі. Вярнуўся ў камеру. Раіўся з таварышамі. Пакінуў турму з грукатам і трэскам 28 красавіка 1930 года. Таварышы развіталіся з ім сумесным выкананнем «Інтэрнацыянала».
Пра гэта незвычайнае вызваленне ў актах па справе Трамады захаваліся два дакументы: ліст, падпісаны начальнікам турмы ў Грудзёндзу Наслаўскім ад 26 красавіка 1930 года, і ліст Міністэрства справядлівасці, датаваны 31 ліпеня 1930 года». У першым дакуменце начальнік паведамляе віленскім судовым уладам пра тое, што 26 красавіка з турмы ў Грудзёндзу вызвалены крымінальны вязень Браніслаў Тарашкевіч. Віленскія ўлады атрымалі гэты ліст 30 красавіка 1930 года. У другім лісце міністр справядлівасці паведамляе апеляцыйнаму суду, што «24 ліпеня 1930 года пан прэзідэнт пастанавіў у парадку гуманнасці памілаваць 1) Браніслава Тарашкевіча, 2) Сымона РакМіхайлоўскага, 3) Пётру Мятлу, 4) Максіма Бурсевіча і 5) Фабіяна Акінчыца і дараваць рэшту неадбытай кары». 3 супастаўлення гэтых двух дакументаў відаць, што рэскрыпт прэзідэнта быў падпісаны праз тры месяцы пасля фактычнага вызвалення Тарашкевіча. Выходзіць, вызваленне ад-
былося па загаду Пілсудскага. Згодна з яго ж указаннем вызвалены былі не ўсе адначасова.
Увогуле Тарашкевіч прабыў у Грудзёндзу два гады. Пакідаў турэмныя муры з дваістым пачуццем. 3 Грудзёндза прыехаў у Варшаву перадаць таварышам вестку пра свае незвычайнае вызваленне і пра ўсе акалічнасці, якія спадарожнічалі гэтаму вызваленню. Гэта вестка хутка даляцела да кіраўніцтва Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, бо адказ замежнага Бюро ЦК КПЗБ на ліст Краявога сакратарыята па гэтай справе (адказ гэты ўдалося адшукаць у партыйных архівах) датаваны 8 мая 1930 года». Ужо праз 10 дзён пасля вызвалення Тарашкевіча быў адказ Бюро ЦК, які знаходзіўся тады, хутчэй за ўсё, за мяжой.
Ліста Краявога сакратарыята ў замежнае Бюро ЦК КПЗБ не маем. Аднак можам здагадвацца з адказу на яго, што ў ім было апісанне вызвалення, ацэнка эпізодаў і прапанова, як надалей павінен паводзіць сябе Тарашкевіч. 3 адказу відаць, што ў ацэнцы гэтых эпізодаў Бюро ЦК і Краявога сакратарыята разыходжанняў не было. Што да далейшага лёсу Тарашкевіча, то бюро настойвала на адкліканні яго за мяжу, а Краявы сакратарыят схіляўся да таго, каб дзейнічаць у якой-небудзь легальнай асветніцкай арганізацыі ў Заходняй Беларусі«>.
Адказ Бюро ЦК КПЗБ, які падпісалі два члены бюро, вядомыя дзеячы КПЗБ С. Мілер і М. Блінчыкаў, быў зашыфраваны, а некаторыя месцы (пазначаны кропкамі) былі перададзены вусна. Вось поўны тэкст ліста (варта падаць яго цалкам хаця б таму, што ў ім даецца ацэнка дзейнасці Тарашкевіча да 1930 года і значэнне гэтай дзейнасці для рэвалюцыйнага руху, што ў канспірацыйнай практыцы было рэдкасцю);
«Дарагія! Тав/арыш/ Б. (прозвішча не расшыфравана, член Краявога сакратарыята.— А. Б.) мае рацыю, што вызваленне тав. Т/арашкевіча/ разлічана на тое, каб, з аднаго боку, справакаваць да згодніцтва тых, якія засталіся ў турме і адначасова дыскрэдытаваць т. Т. у вачах шырокіх масаў.
На што могуць разлічваць фашысты, дыскрэдытуючы т. Т. (а гэтым самым дыскрэдытуючы Грамаду)? Па-першае, яўная здрада a la Луцкевіч ім не ўдалася; па-другое, здрада ўскосная — калі тав. будзе сядзець ціха, адыдзе ад палітычнага жыцця да работы на культурнай ніве. На гэта тав. Т. таксама не пойдзе, калі будзем праводзіць правільную лінію. Па-трэцяе, калі т. Т. будзе дзейнічаць як камуніст, рэвалюцыянер,— будзе арыштаваны. У такім
разе аўтарытэт тав. Т. будзе захаваны, але ўжо не як сцяганосца нацыянальна-вызваленчага руху. Арышты камуністаў — справа штодзённая. Да гэтага ўжо прызвычаіліся. Фашызм пастараецца паказаць гэты факт у такім святле, што вастрыё барацьбы будзе скіравана супраць камуністаў, а не супраць беларускіх і ўкраінскіх дзеячаў... Адсюль выснова, што галоўным чынам лічаць... на знішчэнне, пазбаўленне тав. Т. арэола, якім ён акружаны.
Тав. Т. варты як дзеяч і як былы правадыр Грамады (і таму нельга дапусціць яго да зняволення). Слушная прапанова т. Б. аб «неабходнасці безадкладнага выступлення з адкрытым лістом». Тав. Б. мае рацыю, сцвярджаючы, што «на волі ён (тав. Т.) мае для нас большую вартасць», але не мае рацыі, калі мяркуе, што вартасць тав. Т. захаваецца, калі ён будзе дзейнічаць «нават у такой ціхай арганізацыі, як «ТБШ» («Таварыства беларускай школы»). Такая арыентацыя будзе толькі на руку фашызму... Рашэнне пра яго выезд з краю трэба ўзгадніць з яго прыяцелямі, пераканаць іх у мэтазгоднасці гэтага кроку, каб пазбегнуць непаразумення, быццам забіраюць яго з галоўных перадавых пазіцыяў, а іх адстаўляюць.
Просім паведаміць, ці пагаджаецеся з нашай прапановай.
Вітанне. Зінгер. Лявонцьеў.
8 мая 1930».
У выніку Тарашкевіч быў адкліканы ў распараджэнне Бюро ЦК КПЗБ.
Урэшце Радашкавічы — Славік, Вера, дом, Чарнулішкі, сям’я. Была вясна 1930 года ў цудоўным кутку Віленшчыны. Адпачываў. Дома меў уласную пішучую машынку з беларускім шрыфтам і перапісваў свой пераклад «Іліяды». Словам — ідылія. Але пад гэтым покрывам таілася шмат розных справаў — і зусім не простых.
У Радашкавічах Тарашкевіч сустрэў Язэпа Гаўрыліка, тагачаснага правадыра і старшыню соймавага клуба «Змаганне», які інфармаваў яго пра актуальны стан рэчаў у беларускім руху. Тут (ад б. сенатара Уласава і іншых) без цяжкасці даведаўся пра закулісны бок свайго вызвалення і пра вызваленне іншых паслоў Грамады. Неўзабаве прыехаў Сымон Рак-Міхайлоўскі, бацькоўскі дом якога знаходзіўся паблізу Радашкавіч. Потым вярнуліся Мятла і Бурсевіч.
У сям’ю нібы свята прыйшло. Сын амаль не адыходзіў ад бацькі. У доме, у якім Тарашкевіч пасяліўся, мелася некалькі пакояў, але нельга было знайсці ў ім адпаведнае месца для работы, ізалявацца, а яму рупіла працягваць
сваю навуковую працу. Пэўнае значэнне, відаць, мела і тое, што прывык да цішыні турэмнай камеры. Каб стварыць яму ўмовы для працы, цешча падрыхтавала для зяця аднапакаёвую хатку, што стаяла побач на ўзгорку. Тут ен мог спакойна працаваць. Чатыры акны глядзелі ва ўсе чатыры бакі свету, і з хаткі можна было лёгка заўважыць, калі набліжаўся сюды хтось непажаданы. Тут і знаходзіўся пераважна з самай раніцы, седзячы за сваёй «беларускай» машынкай. Найболып часу аддаваў тады працы над заканчэннем і перапісваннем свайго перакладу «Іліяды».
Варта дадаць, што пазней, у 1939 годзе, усю сям’ю Веры Андрэеўны выселілі з гэтага будынка і змясцілі ў ім шпіталь, а хатку, у якой Тарашкевіч працаваў, ператварылі ў... трупярню.
Радашкавічы зноў сталі месцам спатканняў, нарадаў.
Весткі, што прыходзілі ад паслоў «Змагання», пераконвалі, што сітуацыя вельмі цяжкая і што ўмовы для вядзення легальнай дзейнасці ў сувязі з надыходзячай выбарчай кампаніяй будуць мінімальныя. Цяпер рэпрэсіі былі скіраваны не толькі супраць камуністаў і лявіцы нацыянальных меншасцяў, але і супраць лявіцы польскай, супраць «цэнтралеву». 3 дня на дзень чакалі арышту астатніх паслоў «Змагання». I арышты пачаліся ў дзень роспуску сойму. Выбарчая кампанія ў 1930 годзе пачалася пад знакам Брэста.
У адказ на масавую пратэстацыйную кампанію апазіцыйных партыяў урад Пілсудскага ўначы 9/10 верасня 1930 года правбў арышты правадыроў гэтых партыяў і пасадзіў іх у берасцейскую цытадэль.
У гэтай сітуацыі Тарашкевіч вырашыў асабіста сустрэцца з прадстаўнікамі кіраўніцтва ЦК КПЗБ. Як повад для паездкі скарыстаў даўняе знаёмства і дружбу з Зябіцкім. Паехаў з візітам у Вондзынь, а потым да свайго былога вучня Мадэста Зябіцкага, які жыў тады ў Гдыні. У ваколіцах Гданьска (магчыма, у Сопаце) Тарашкевіч сустрэўся з Юзафам Лагіновічам, Юльянам Брунам і Арсенем Канчэўскім, каб сумесна абмеркаваць сітуацыю. Можна здагадвацца, што нарада адбылася ў вельмі прыемнай атмасферы, таму што двух сваіх субяседнікаў (Лагіновіча і Канчэўскага) Тарашкевіч іведаў даўно, а з Юльянам Брунам, аўтарам «Трагедыі памылак Стэфана Жэромскага» меў вялікую прыемнасць пазнаеміцца асабіста.
3 Гданьска быў запрошаны ў Маскву, дзе разам з таварышамі з польскай секцыі Камінтэрна размаўляў пра перспектывы далейшага развіцця легальнага левага беларуска-
га рухуы. Было пастаноўлена, што ўсе датэрмінова вызваленыя грамадоўцы засгануцца ў краі і далучацца да выбарчай кампаніі ў сойм. Калі ж таго будзе вымагаць сітуацыя, перабяруцца ў Гданьск і адтуль будуць кіраваць выбарчай кампаніяй. Уся акцыя павінна была праходзіць пад кіраўніцтвам Тарашкевіча. Што да далейшага лесу датэрмінова вызваленых, дык было вырашана, што РакМіхайлоўскі, Мятла і Бурсевіч выедуць на сталае жыхарства ў Мінск і там будуць працаваць ў Беларускай акадэміі навук у Камісіі па вывучэнню Заходняй Беларусі. Тарашкевіч пасля выбараў меўся ўключыцца ў апарат ЦК КПЗБ, пасяліцца ў Берліне ці ў іншым горадзе, дзе будзе знаходзіцца ЦК КПЗБ, і выдаваць, калі будзе магчымасць, легальную беларускую газету.
КНІГІ ОНЛАЙН
