Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Працэс Грамады набыў шырокі міжнародны водгук. Артыкулы і здымкі галоўных абвінавачаных з’яўляліся не толькі на старонках маскоўскай «Правды» і «Нзвестнй», аб працэсе пісалі «Юманітэ» і іншыя газеты Еўропы і Злучаных Штатаў. На працэсе Тарашкевіч пазнаёміўся з пастаянным карэспандэнтам «йзвестнй», аўтарам артыкула аб працэсе Грамады «Нсторнческая тяжба» Яўгенам Браціным. Пазней, калі Тарашкевіч стане жыхаром Масквы, іх знаемства ператворыцца ў сяброўства«.
Калі Тарашкевіч і Мятла прыбылі ў турму ў Грудзёндз, там знаходзілася ўсяго толькі 8 палітычных вязняў. Рэшта былі крымінальнікі, з якімі адміністрацыя вельмі дрэнна абыходзілася. Як піша П. Мятла ў артыкуле «Тэрор у адносінах да Грамады. Турма», палітычныя вязні пачалі барацьбу за асобныя шпацыры. Але раптам справы набылі такі кірунак, што яны ўзначалілі акцыю ў абарону крымінальных вязняў. Акруговы суд у Грудзёндзу прыгава-
рыў за гэта выступленне Мятлу і Тарашкевіча на дадатковыя два месяцы кары». у выніку некалькіх наступных акцыяў усіх грамадоўцаў, якія адбывалі пакаранне ў Грудзёндзу, змясцілі ў адной камеры. Прадстаўніком гэтай камеры быў абраны Тарашкевіч.
Вясной 1929 года ў Грудзёндз прыбыла большая група палітычных зняволеных. Утварылася турэмная камуна. Правадыры Грамады прымалі ўдзел ва ўсіх акцыях, галадоўках. Разам з усімі палітычнымі дамагаліся некаторых уступак ад турэмнай адміністрацыі. Камуна мела сваю бібліятэку. Тут, у сваёй камеры, Тарашкевіч шмат часу аддаваў навуковай і літаратурнай працы. Падрыхтоўваў да друку значна пашыранае і выпраўленае V выданне «Беларускай граматыкі для школ». Пад прадмовай да яе фігуруе надпіс: «Грудзёндз, 13.VIIL1928r.»si
Кожную вольную хвіліну, кожны выпадак ён стараўся выкарыстаць для сустрэчы з камуністычнымі дзеячамі. Сярод таварышаў па турме карыстаўся павагай. Стары камуніст Аляксандр Шпаковіч з Віленшчыны, які адбываў свой тэрмін у Грудзендзу і тады, калі Тарашкевіча даўно ўжо там не было, згадвае, што яго жарты і анекдоты яшчэ доўга потым паўтаралі. Палову часу, праведзенага ў Грудзендзу, нешта каля года, Тарашкевіч адбыў у ізаляцыі.
Пасля Грудзендза Тарашкевіча пераводзілі ў розныя турмы. У чэрвені 1928 года быў разам з Валошыным аддадзены пад суд «за абразу ўлады». Справу разглядаў акруговы суд у Беластоку і прыгаварыў Тарашкевіча да аднаго rofla зняволення (справа тычылася канфлікту з паліцыяй у час разгону павятовага з’езда Грамады ў Саколцы)52. 24 студзеня 1930 года акруговы суд у Вільні разглядаў наступную справу Тарашкевіча, якая тычылася яго выступлення на мітынгу, арганізаваным НСП і Грамадой у кінатэатры «Геліос» у Вільні ў 1926 годзе, які завяршыўся дэманстрацыяй. Рашэнне, вынесенае на гэты раз, гучала так: «Суд справу спыніў, зыходзячы з таго, што за гэта выступленне абвінавачаны панёс адказнасць згодна з артыкулам 102, ч. 1, к. к. за ўдзел у змове пад назвай Грамада». На працягу некалькіх месяцаў Тарашкевіч знаходзіўся ў турме на Лукішках у поўнай ізаляцыі. Калі пасля суда запатрабаваў пераводу ў агульную камеру, быў вывезены назад у Грудзёндз.
Апеляцыйны суд Грамады праводзіўся 28.11—16.III.1929 года ў Вільні без удзелу ніводнага з асуджаных. Прысутнічалі толькі тыя, каго акруговы суд апраўдаў.
«У зале пуста,— пісаў карэспандэнт «Кур’ера віленьска-
га». — Некалькі сямейнікаў, абарона, прадстаўнікі друку. I ўсе»5з. Абвінаваўца — пракурор Парчэўскі. Апеляцыйны суд значна змякчыў прысуд. Тарашкевічу і іншым кіраўнікам Грамады прыгавор зменшаны напалавіну, значыць, да шасці гадоў катаржнай турмы. Што да апраўданых акруговым судом, то яго рашэнне было зацверджаная. На такое значнае змякчэнне прыгавору аказала ўплыў, відаць, апраўданне Р. Астроўскага, які з пункту погляду права быў больш за ўсіх з .56 асуджаных вінаватызз. у фармуліроўцы апеляцыйнага суда ен стаў у «беларускім грамадстве выдатнай асобай». Падобна выглядала і справа Луцкевіча. Калі ў абвінаваўчым акце акруговага суда да факта непрыналежнасці яго да Грамады паставіліся як да пустой фармальнасці, то цяпер гэты момант набыў вагу і адыгрываў істотную ролю. На апеляцыйным судзе поўнасцю высветлілася, што вызваленне ад адказнасці групы грамадоўцаў было актам палітычным, а не прававым. Вызваленымі аказаліся тыя, ад каго можна было спадзявацца супрацоўніцтва з дзяржаўнай адміністрацыяй у далейшым або падатлівасці ў адносінах з ёй.
Палітычныя моманты былі ў пэўнай меры выкарыстаны абаронай. Перш за ўсё стараліся выкарыстаць факт адстаўкі міністра справядлівасці Аляксандра Мяйштовіча (22.11.1928 г.). Абаронца Этынгер унёс прапанову аб далучэнні да акта канфіскаванага артыкула рэдактара «Глосу правды» Войцеха Стпічыньскага (у «Дадатку надзвычайным» ад 5.VII.1929 г.), у якім аўтар асудзіў палітыку міністра Мяйштовіча, асабліва яго палітыку ў адносінах да беларусаў і да працэсу Грамады. Прапанова абаронцы была адкінута.
Адзначым, што ў актах па справе Грамады знаходзіцца апеляцыйная скарга пракурора Роберта Раўзезв, які пераканаўча даводзіць, што не было ніякіх прававых падставаў для вызвалення ні Астроўскага, ні Луцкевіча. Як вядома, у звычайных палітычных працэсах голас пракурора рашаючы. Гэта яшчэ адзін доказ тагб, што ў справе Грамады рашаючай была палітыка, а не закон.
У часе адной з чарговых турэмных вандровак (на жаль, не ўдалося злакалізаваць яе дакладна ў часе) Тарашкевіч выпадкова сустрэў Зябіцкага. У сваім «Дзённіку» Зябіцкі піша: «Найбольш характэрнай для таго часу была мая сустрэча ў Варшаве з Тарашкевічам. Было гэта так. Мы з жонкай вярталіся з Вандзыня (мясцовасць, дзе Зябіцкі меў сядзібу і жыў там летам з сям’ёй.— А. Б.) дадому. У Варшаве на вакзале ў натоўпе пасажыраў, што выходзілі з ва-
гонаў, са здзіўленнем убачыў Браніслава Тарашкевіча. He заўважыўшы паліцыянта, які яго суправаджаў, і наогул не арыентуючыся ў сітуацыі, абдымаў прыяцеля і толькі тады ўбачыў здзіўлены твар канваіра, які, мусіць, з павагі да маёй белай галавы не разлучыў нас. Хутка зарыентаваўшыся, спытаў у прадстаўніка ўлады, ці не маглі б мы пагаварыць у чыгуначным буфеце, і той даў згоду. Пры гэтым дадаў, што павінен адвесці вязня да пракурора а восьмай гадзіне, а цяпер толькі па шостай. Лагодныя адносіны канваіра да вязня надалі мне смеласці зрабіць наступны крок — запрасіць апекуна і падапечнага ў кватэру. Жонка хутка ўзяла таксоўку, і мы паехалі на Польную. Пасля Taro як вязень памыўся пад наглядам паліцыянта, мы селі абедаць. Тарашкевіч быў ашаломлены. Пасля гадоў, праведзеных за турэмнымі кратамі і сядзення на табурэтцы, апынуўся ў крэсле за сталом, накрытым абрусамі, застаўленым ежай, у кампаніі шчырых сяброў. У размове на працягу гадзіны паспеў расказаць яму пра ўражанні, вынесеныя з Масквы. Расказваў у форме, якая не выклікала падазронасці ў апекуна...»
У далейшых фрагментах сваіх успамінаў Юзаф Зябіцкі піша пра свой візіт да міністра грамадзянскай апекі Аляксандра Прыстара^ па справе вызвалення Тарашкевіча з турмы. Невядома, ці даў гэты візіт станоўчы вынік, але ў красавіку 1930 года Тарашкевіч быў вызвалены. Як убачым далей, справа ўмоўнага вызвалення правадыроў Грамады па памілаванню мела палітычную падаплёку (доказам гэтага было вызваленне не толькі Тарашкевіча, але і ўсіх паслоў, апрача Валошына).
Гэтае вызваленне, як пакажам ніжэй, было вынікам асабістай ініцыятывы Пілсудскага. He выключана, што гэты ход быў добра прадуманым спрытным палітычным ходам, дэманстрацыяй таго, што адносіны да беларусаў у Полыпчы болып ліберальныя, чым у БССР, дзе ў 1930 годзе пракацілася хваля арыштаў многіх беларускіх дзеячаў — вучоных, літаратараў і г. д. — абвінавачаных у «нацыяналдэмакратызме». Можна меркаваць, што гэты манеўр таіў у сабе, можа, нават больш істотную і больш далйкую правакацыйную мэту; магчыма, гэта была спроба пасеяць у органах НКУС недавер у адносінах да вызваленых, сумненне ў іх шчырасці і іх сапраўднай пазіцыі, стаўка на тое, што за гэтае вызваленне яны дорага заплацяць. Так яно і сталася праз некалькі гадоў, калі прыйшла іх пагібель: усе яны былі знішчаны рукамі НКУС.
Працэс Грамады выявіў поўнае фіяска палітыкі польскіх
уладаў у іх адносінах да беларускай праблемы. Таму пачаліся рабіцца спробы аднаўлення кантактаў з беларусамі (відавочна, Луцкевіч паставіў тады як першую ўмову гэтых кантактаў вызваленне грамадоўскіх дзеячаў). Факт, што ўжо падчас працэсу рабіліся захады «Кур’ера віленьскага» і некаторых віленскіх палітыкаў вярнуць Тарашкевіча і яго найбліжэйшых таварышаў санацыйнай Полыпчы. Гэты момант палічылі зручным для адстаўкі Мейштовіча.
Вось што пісаў Тарашкевіч пра тыя захады пасля свайго вызвалення: «Група пілсудчыкаў болыпую частку ўсСй віны за рост антыпольскіх настрояў сярод беларусаў зваліла на Мейштовіча. На іх думку, тыя вялікія працэсы, якія ён арганізаваў, толькі кампраметавалі Польшчу за мяжой. Пасля адстаўкі Мейштовіча яшчэ перад разборам справы ў апеляцыйным судзе гэтая група прыкладала намаганні вызваліць правадыроў Грамады. Пасол Казімір Акуліч, рэдактар «Кур’ера віленьскага», член Праўлення інстытута даследаванняў па справах нацыянальнасцяў у Варшаве і сенатар Вітальд Абрамовіч інфармавалі Луцкевіча пра свае старанні. К. Акуліч і В. Абрамовіч (абаронца Мятлы) запэўнілі вязняў, што пераглад рашэння суда па справе Грамады знаходзіцца на добрай дарозе (між іншым, праз Вітальда Абрамовіча Луцкевіч пераслаў ліст таго ж зместу Тарашкевічу).
Далейшы ход намаганняў, пра якія Тарашкевіч, знаходзячыся за кратамі, не ведаў, быў наступны: міністр зямельных рэформаў, будучы рэктар універсітэта імя Стэфана Баторыя ў Вільні Вітальд Станевіч меў размову пра зняволенне правадыроў Грамады з Пілсудскім, які ў той час заняў адназначную пазіцыю (з яго выказванняў у друк трапіла ўсяго некалькі словаў: «я лепш ведаю» і «няхай сядзяць»), Затое вясной 1930 года перад наступнымі выбарамі сам Пілсудскі вырашыў, што трэба пачаць паступова вызваляць грамадоўцаў. Паступова, каб яны не змаглі арганізавацца ў выбарчую групоўку.
Тым часам Тарашкевіч і Мятла хоць і не мелі цэласнага ўяўлення аб сітуацыі, але паступова сталі арыентавацца, куды вядуць захады віленскіх палітыкаў, «спаралізаваных культам Пілсудскага». Разумеючы палітыку Пілсудскага ў адносінах да беларусаў, зразумелі і тое, што іх дачаснае вызваленне можа быць простай спробай подкупу.
КНІГІ ОНЛАЙН
