Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Адным з архіўных дакументаў турэмнай канцылярыі з’яўляецца ліст начальніка гарадзенскай турмы да начальніка турмы на Св. Крыжы, у якім адпраўшчык жаліцца на «поўны недахоп наручнікаў» і просіць пазычыць адну пару наручнікаў, г. зв. «скрыпак», для ўзорув.
У Гродзенскім дзяржаўным архіве захавалася багата дакументаў з турэмнай канцылярыі. Некаторыя з іх дапамагаюць нам раскрыць малюнак тагачаснай турмы, калі там знаходзіўся Тарашкевіч. Так, напрыклад, колькасць вязняў у 1931 —1933 гадах вагалася паміж 509 і 814, з якой (у 1933 г.) камуністаў было 267. Такая прапорцыя (калі колькасць абвінавачаных за камуністычную дзейнасць складала адну трэць усіх зняволеных) утрымлівалася доўгі час. Колькасць крыміналістаў не намнога (у сярэднім 100 чалавек) перавышала колькасць следчых. 3 гарадзенскай турмы сістэматычна вывозілі групы вязняў у Плоцк. Такім чынам, колькасць вязняў не была сталай; даўжэй знаходзіліся тут вязні, якія былі пад следствам, хоць турма афіцыйна лічылася турмой для асуджаных.
У 1931 гоДзе начальнікам турмы быў 3. Габоўскі, а ў 1932 годзе гэтую функцыю пераняў Тэадорчык. «Асаблівым зверствам у адносінах да вязняў,— згадвае Аляксандр Багданьчык, стары камуністычны дзеяч,— вызначаўся сярод турэмнай варты Ян Квяткоўскі, якога вязні празвалі «Кабыла»?.
Пра ўвядзенне новага турэмнага рэгламенту ў Гародні гавораць два дакументы. Адзін з іх — «Ліст начальніка турмы да пана пракурора акруговага суда ў Гародні (№ 5702) ад 24.VII.1931 года:
«Даношу, што загад пана пракурора ў дачыненні да вязняў-камуністаў канчаткова выкананы, завяршаючы сённяшнім днём, а менавіта: вязні-яўрэі аддзелены і змешчаны ў будынку з адзіночнымі камерамі, беларусы падзелены на падследных і асуджаных, а больш вядомыя сярод іх змешчаны ў камерным будынку. Палякаў не выдзяляў, бо колькасць іх нязначная. Алрача таго, вязні, якія атрымліваюць дапамогу з па-за турмы, аддзелены ад тых, што такой дапамогі не атрымліваюць. Начальнік турмы 3. Грабоўскі».
Другі дакумент, напісаны таксама начальнікам турмы, быў дасланы Мінісгэрству справядлівасці.
«Міністэрства справядлівасці. Дэпартамент крымінальны. Аддзел адміністрацыі турмаў у Варшаве.
У выніку прадпісання міністэрства ад 28 лістапада б. г. даношу:
1 ) У даверанай мне турме для вязняў ізаляцыйных 1 класа магу прызначыць будынак з 66 камерамі, прычым падворак для шпацыраў належала б адпаведна ўпарадкаваць, таму што ў цяперашні час вязні праводзяць супольныя шпацыры на агульным падворку, і трэба было б закласці бляшаныя кашы,
Пры камерным будынку ёсць падворак, які прыдатны для ізаляваных вязняў, паселеных у тым самым будынку. Гэты падворак можа быць падзелены на 12 малых падворкаў, аддзеленых адзін ад другога мурам вышынйй у 5 метраў, у выніку чаго магло б прагульвацца 12 ізаляваных вязняў адначасова...»8
3 першага дня турэмнага побыту Тарашкевіч знаходзіўся ў поўнай ізаляцыі. Яго камера была вільготная, адна з найгоршых. На ўсіх яго заявах начальніку турмы — надпіс: «Льготамі не карыстаецца». Аднак у падшыўках квітанцыяў на атрыманыя вязнем кнігі, часопісы, лісты, якія праходзілі цэнзуру пракурорскага нагляду, прозвішча Тарашкевіча паўтараецца найчасцей.
Атрымліваў шмат лістоў. Адзіны след пасля іх — квітанцыі. На падставе тых квітанцыяў можна скласці спіс атрыманых ім газет і часопісаў’: «Слово», «Наш пшэглёнд», «Газэта польска», «Кур’ер поранны», «Беларуская крыніца», «Наш звон», «Шлях моладзі», «Піоны». 3 кніг назаву толькі некаторыя: «Геаграфія Беларусі», «Нарыс па фізіцы»; Карэева «Гісторыя Заходняй Еўропы», Heine «Buch der Lieder», настольная кніга многіх рэвалюцыянераў-вязняў — кніга Мілера пра індывідуальную гімнастыку «Мая сістэма», шэраг слоўнікаў, Отта Апэльс «Дыялёгі Плятона», Андрэй Белы «Рытм», «Паўночна-беларуская мова»,
«Нарыс параўнаўчай граматыкі інда-еўрапейскіх моваў», Вільгельм Вундт «Этыка»ю. Нягледзячы на строгую ізаляцыю, Тарашкевіч падтрымліваў кантакт, напэўна, нелегальна, з турэмнай камунай. Наладжваў непасрэдную сувязь з Аляксандрам Марчыкам, актывістам КПЗБ, знаемым яшчэ з працэсу Грамады, які сядзеў паверхам ніжэй. Калі парушэнне ізаляцыі было выяўлена, Марчыка перавялі ў іншую камеру. Тарашкевіч прымаў удзел ва ўсіх значных акцыях турэмнага калектыву, у трох галадоўках: першай — сямідзённай і ў дзвюх наступных — трохдзённыхіі. Падчас адной з галадовак, 13 жніўня 1931 года, у выніку штучнага кармлення быў задушаны хворы на сухоты член КПЗБ, 24-гадовы друкар Давід Скульчык.
Пра ўмовы ў гарадзенскай турме ў 1931 —1933 гадах расказваў Нахман Крамаж, які ў той час уваходзіў у турэмную «партыйную тройку» КПЗБ. Ен памятае, што Тарашкевіч быў з ім у кантакце і нават успамінае канкрэтны факт. 5 студзеня 1932 года меўся быць выкананы прысуд ваенна-палявога суда аб пакаранні смерцю праз павешанне трох чалавек, у тым ліку сакратара Гарадзенскага акруговага камітэта КПЗБ Давідовіча (прозвішчы двух не ўстаноўлены). Турэмны камітэт падрыхтаваўся да акцыі пратэсту. На золку дня экзекуцыі, калі на турэмным двары з’явілася постаць пракурора ў суправаджэнні турэмнага персанала, з вокан камер панесліся лозунгі пратэсту на розных мовах. Тарашкевіч выкрыкваў па-беларуску.
Шмат інфармацыі пра знаходжанне Тарашкевіча ў гарадзенскай турме даюць успаміны Аляксандра Багданьчука, які ў 1928—1933 гадах з невялікімі перапынкамі знаходзіўся ў адзіночнай камеры № 38 і доўгі час уваходзіў у турэмнае партыйнае кіраўніцтваіг. Шматлікія факты зносінаў Тарашкевіча з камунай прыгадвае ён. Тарашкевіч дзяліўся прадуктамі, якія атрымліваў з дому. Аднойчы прыслаў Багданьчуку цыдулку, у якой выказаў абурэнне за несвоечасовае паведамленне яму пра акцыю пратэсту супраць таго, што ўсім, хто знаходзіўся ў адзіночках, забаранялі выходзіць на шпацыр па двое. Іншым разам Багданьчук атрымаў ад Тарашкевіча цэлы рэферат пра Грамаду, які быў перададзены другім вязням у якасці «навучальнага дапаможніка». «Ва ўсіх выпадках паводзіў сябе з вялікай годнасцю, і гэта было прадметам нашага гонару. Ен дзяліў з намі ўсе цяжкасці турэмнага жыцця,— пісаў А. Багданьчук. — Аднойчы нейкі дазорца сказаў мне: «Калі пан прафесар Тарашкевіч з вамі, то і вы, камуністы, заслугоўваеце пашаны. Ніколі не думаў, што такія людзі могуць быць камунісгамі...»
Пададзеныя фрагменты ўспамінаў двух вязняў не ствараюць поўнага малюнка турэмнага жыцця Тарашкевіча. ён сам гаварыў, што яго пасадзілі ў гарадзенскую турму не па неабходнасці вядзення следства; лічыў, што гэта было актам помсты. У сваёй біяграфіі пісаў: «Помсцілі ізаляцыяй, найхаладнейшай і сырой камерай, што прывяло да сур’езнай хваробы сэрца; зацягнулі следства дзеля таго, каб не мог быць абменены 15 верасня 1932 г.»із. Толькі менавіта ў гэты дзень яму быў уручаны абвінаваўчы акт.
Меркаванні Тарашкевіча былі слушныя. 15 верасня адбыўся абмен вялікай групы палітычных вязняў паміж Полыпчай і СССР. Дакладнасць меркаванняў Тарашкевіча пацвярджае «Пастанова следчага суддзі Булгака» ад 15 сакавіка 1932 года, з якой вынікае, што пракурор Пшыбыльскі ўзбудзіў паўторнае следства па справе Тарашкевіча. У гэтым дакуменце чытаем, што Юзаф Булгак лічыць следства па справе Тарашкевіча даўно закончаным; што атрыманне ад пракуратуры дакумента, які мае на мэце ўзнаўленне следства, на яго думку, «нічога новага ў справу не ўнясе» і таму няма сэнсу «адцягваць яго бясконца»і‘». Але распараджэнне пракурора, дасланае зверху, не магло застацца нявыкананым. Следства было ўзноўлена, а судовы разбор прызначаны на лістападіз.
Нягледзячы на жорсткую ізаляцыю, Тарашкевіч у 1931 годзе выслаў з гарадзенскай турмы адозву пад загалоўкам «Заклік», шырока распаўсюджаную ў Заходняй Беларусіів.
Абставіны ў гарадзенскай турме апісаны так падрабязна таму, што менавіта там Тарашкевіч пераклаў на беларускую мову большую частку «Пана Тадэвуша». Ён мог ад усяго адключыцца і частку сутак лунаць у чароўнай краіне Міцкевічавай паэзіі і адшукваць формы яе выяўлення ў роднай мове. Здольнасць, уласцівая нямногім людзям. Але нават для такіх выключных гэта — вялікі подзвіг. Варта яшчэ раз падкрэсліць тое, што заўседы пісалі пра беларускі пераклад «Пана Тадэвуша»: «Беларус у польскай турме перакладае на сваю мову перл польскай літаратуры». Умовы ж, у якіх гэта здзейсніў, неяк мала бяруцца пад увагу. Можа, менавіта гэта здольнасць выключыцца з рэальнага акружэння, перанясення да «тых лясных пагоркаў, да тых лугоў зялёных», так добра знаёмых яму і мілых ці то з ваколіц віленскіх, ці з радашкавіцкіх, памагла перанесці гэту поўную ізаляцыю і катаржныя ўмовы гарадзенскай турмы. Беларускі «Пан Тадэвуш» Тарашкевіча, калі браць пад увагу ўмовы яго з’яўлення, набывае зусім выключную каштоўнасць.
У турме Тарашкевіч карысгаўся прывілеяй мець паперу, пяро і чарніла. Але колькасць паперы была абмежаваная. Кожны абрэзак быў на ўліку. На знойдзеным сшытку рукапісу Тарашкевіча17 бачым надпіс: «У гэтым сшытку знаходзіцца 96 (словамі: дзевяносга шэсць) пранумараваных старонак, якія нельга вырываць». Гэтакі надпіс быў на кожным сшытку, які атрымліваў вязень. Кожная старонка была на ўліку. Прыходзіць здагадка, што значную частку перакладу і паправак Тарашкевіч рабіў у памяці, пераводзячы на паперу толькі канчатковы тэкст. Калі ж возьмем пад увагу тэмп выканання, то зразумеем, што гэта была тытанічная работа. Тарашкевіча прывезлі ў Гародню ў красавіку 1931 года. Надпіс на знойдзеным сшытку сведчыць, што праца скончана ў студзені наступнага года.
27 лютага таго ж года Тарашкевіч паслаў тры лісты (адзін з іх з турэмнага шпіталяра да начальніка турмы ў Гародні, да пракурора AC у Гародні і да пракурора AC у Вільнііэ. Усе яны напісаны з адной мэтай: перадаць пераклад пасля цэнзуравання жонцы, Веры Тарашкевіч. У гэты ж час гарадзенскі пракурор выслаў у Вільню сам тэксг, не далучыўшы да яго ліста Тарашкевіча. У віленскай пракуратуры не ведалі, што з гэтым тэкстам зрабіць, і пачалася перапіска паміж адной і другой пракуратурай.
Прыспешыў справу чарговы ліст Тарашкевіча (датаваны 5.III.1933 г.), высланы з Лукішак непасрэдна віленскаму пракурору. У ім чытаем: «1) Мінае ўжо год (падкрэслена ў арыгінале), як выслаў у пракуратуру AC у Вільні беларускі пераклад «Пана Тадэвуша» з просьбай даручыць яго маей жонцы. Некалькі разоў паўтараў просьбу, але кожны раз без выніку, рукапіс і да гэтага часу не адцэнзураваны...» На гэтым лісце надпіс, зроблены чырвоным алоўкам і датаваны 6 сакавіка: «П. Паб’ян, дзе рукапіс «Пана Тадэвуша»? Адказ ад 10 сакавіка 1933 года: «У п. сакратара Ярмалінскага». Урэшце 14 сакавіка віленская пракуратура накіравала наступны ліст:
КНІГІ ОНЛАЙН
