КНІГІ ОНЛАЙН

Слова пра Браніслава Тарашкевіча

Выдавец: Мастацкая літаратура

Памер: 192с.

Мінск 1996

66.41 МБ

28—29 лістапада 1932 года ў акруговым судзе ў Вільні праходзіў апошні судовы працэс (шосты) Браніслава Тарашкевіча ў Польшчы. За камуністычную дзейнасць прыгавораны на 8 гадоў турмы цяжкага рэжыму і пазбаўлення грамадзянскіх і ганаровых правоў на 10 гадоў. 24 лютага 1933 года апеляцыйны суд прыгавор гэты зацвердзіў^.
У асноўнай часгцы абвінаваўчага акта чытаем: «У другой палавіне 1930 і ў пачатку 1931 года на тэрыторыі паўночна-ўсходніх ваяводстваў, дзейнічаючы згодна з папярэдняй змовай з камуністамі, вёў падрыхтоўку да звяржэння сілай, усталяванага на аснове канстытуцыйнага Закона, дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай Полыпчы і адарвання ад яе часткі тэрыторыі з мэтай далучэння гэтай тэрыторыі да Саюза Савецкіх Сацыялісгычных Рэспублік. Дзеянні, прадугледжаныя артыкулам 101, ч. 1, (царскага) к. к.»эт
3 абвінаваўчага акта ў 50 старонак даведваемся, што ў склад абвінавачаных увайшло 20 чалавек, сярод якіх 14, у тым ліку Сымон Рак-Міхайлоўскі і Сільвестр Ваяводскі, знаходзіліся за мяжой. У выніку абвінаваўчы акт ахапіў толькі шэсць чалавек: Браніслава Тарашкевіча, Пётру Бакача, Аляксандра Лябецкага, Барыса Махляра, Уладзіміра Лабко і Міхаіла Рэшатава. Уся пяцёрка — гэта вучні беларускай гімназіі ў Вільні, якія падчас выбарчай кампаніі ў сойм у 1930 годзе былі сувязнымі паміж мясцовым актывам і цэнтральным выбарчым камітэтам «Змаганне».
Пракурор Вацлаў Міхайлоўскі, які напісаў абвінаваўчы акт, меў заданне шмат прасцейшае, чымся яго калега, які абвінавачваў правадыроў Грамады. Калі было прынята рашэнне ЦК КПЗБ аб выездзе Тарашкевіча з краю і пераходзе да работы ў замежным апараце, публіцыстычныя артыкулы з яго подпісам з’явіліся ў камуністычнай і савецкай перыёдыцы. У «Новым пшэглёндзе», тэарэтычным органе ЦК КПП, была апублікавана «Дэкларацыя Б. Тарашкевіча, былога пасла Беларускай Сялянска-Рабочай Грамады». Тарашкевіч даваў інтэрв’ю савецкай прэсе («Савецкая Беларусь». Мінск, 16.1.1931 г., «Украінская газета». Берлін, 7.IX.1930 г.).
Тарашкевіча абцяжарвалі матэрыялы, якія меў пры сабе ў часе арышту. Апрача фальшывага пашпарта, былі грошы і фінансавая справаздача з выбарчай кампаніі ў сойм, a таксама ўнутрыпартыйныя дакументы КПЗБ. Гэтага было даволі, каб абвінаваціць яго ў камуністычнай дзейнасці. Пракурор Міхайлоўскі вельмі скрупулёзна выкарыстаў пратакол агледзінаў забраных у Тарашкевіча дакументаў. Іх пераказ і складае, уласна кажучы, аснову для абвінаваўчага
акта. У матывіроўцы абвінаваўчага акта гісторык можа энайсці аб’ёмістую справаздачу з выбарчай кампаніі ў сойм у 1930 годзе ў Заходняй Беларусі, аналіз беларускага руху, апісанне зместу выданняў выбарчага камітэта «Змаганне» (спіс № 8). Сюды можна аднесці выкарыстаныя пракурорам выпіскі з блакнота Тарашкевіча; у якіх называецца некалькі тэмаў, запланаваных ,для распрацоўкі»: «1. супраць імперыялістычнай вайны, 2. даць апісанне народна-вызваленчага і сялянскага руху ва ўсім свеце, 3. папулярызаваць поступ будаўніцтва ў СССР».
У абвінаваўчым акце звяртаецца ўвага на тое, што ў камунісгычнай прэсе амаль усяго свету даецца інфармацыя пра знявоЛенне Тарашкевіча і выказваецца дамаганне яго вызвалення. Наколькі важным пунктам у абвінаваўчым акце мелася быць гэ+ая кампанія пратэсту, сведчыць тое, што перад судовым працэсам пракурор Міхайлоўскі загадаў далучыць да справы пратэсты ад Слонімшчыны. У сувязі з гэтай расправай Янка Купала напісаў верш «Суд ідзе»2в.
Выступленне.Тарашкевіча ў ходзе судовага разбору (пайодле пратакола галоўнага разбору) можна пераказаць наступным чынам: у віне не прызнаўся; свой пункт погляду абгрунтоўвае тым, што капіталізм з’яўляецца фармацыяй, якая зжыла сябе, і яго канчатковы заняпад трэба толькі прыспешыць»; выказаўся за як найхутчэйшую сацыяльную рэвалюцыю, але на гэтым этапе ніякая акцыя такога тыпу не мела б поспеху, і таму ён асабіста нічога ў гэтым кірунку не рабіў. Яшчэ сказаў, што, на яго думку, уз’яднанне Беларусі ўсходняй з заходняй стане магчымым толькі тады, калі ў Польшчы, на Украіне і Беларусі не будзе капіталістычнага ладу. Пакуль што пра гэта можна толькі марыць. З’яўляецца прыхільнікам самавызначэння беларускага народа, а гэта зусім не тое, што ў абвінаваўчым акце. Адзінай яго правіннасцю з’яўляецца ўдзел у выбарчай кампаніі ў сойм у 1930 годзе ад імя «Змагання», хоць спіс № 8 быў ануляваны.
Тарашкевіч выкарыстаў судовую залу для таго, каб падрабязна паказаць свой арышт на тэрыторыі Гданьска і ўсю гісторыю прымусовага вызвалення з турмы ў Грудзёндзу ў 1930 годзе, гаварыў пра ўсе захады, якія мелі на мэце скампраметаваць правадыра Грамады ў вачах беларускага народа. Падрабязна расказаў, у якіх умовах дзейнічала беларуская лявіца ў час выбараў у сойм, якія рабіліся прыдзіркі да выбарчага камітэта, на чале якога ён стаяў, і, урэшце, не хочучы здраджваць уласнай справе — Грамадзе і яе спадчынніку «Змаганню»,— ён вымушаны быў уцячы
ў падполле, і, як чалавек з пачуццем годнасці, падрабязна пра гэту дзейнасць гаварыць не хоча.	•
На пытанне, ці з’яўляецца камуністам, адказаў унікліва; сказаў, што ён дзеяч нацыянальны, што не адрывае і не супрацьпастаўляе справу нацыянальную справе грамадскай. Наадварот, абедзве праблемы разглядае ў спалучэнні і бачыць іх узаемазалежнасць; стараецца быць марксістам. На пытанне, ці меў беларускі рух падтрымку з боку камуністаў, адказаў, што ён пра гэта не ведае і што ад камуністаў грошай не браў, таму што выбарчая кампанія фінансавалася г. зв. беларускім фондам. На пытанне, якія яго адносіны да Савецкага Саюза, паўтарыў тое, што ўжо гаварыў на працэсе Грамады: на яго думку, толькі там «будуецца беларускі дом» і ад гэтай думкі не адступіць, як гэта робяць іншыя, што прызнавалі БССР за дзяржаву беларускага народа да таго часу, пакуль пануючай зямельнай структурай была там індывідуальная гаспадарка. Ён, Тарашкевіч, як сялянскі сын калектывізацыі не баіцца, калі яна арганізавана на аснове добраахвотнасці.
Рыхтуючыся да працэсу, Тарашкевіч паставіў перад сабой задачу любой цаной выкарыстаць судовы форум, каб яшчэ раз засведчыць, што ні ен, ні яго партыя — левае крыло беларускага нацыянальна-вызваленчага руху — не дамагаліся, каб правадыры Грамады былі вызвалены датэрмінова. Лічыў, што найлепшым спосабам будзе непасрэдная канфрантацыя на судовым працэсе з Астроўскім. Дзеля гэтага звярнуўся да судовых уладаў з просьбай выклікаць у суд дадатковых сведкаў. 7 кастрычніка 1932 года атрымаў на гэта згодуэо. Паказанні Радаслава Астроўскага на судзе Тарашкевіч выкарыстаў максімальна, вырваў ад яго публічнае прызнанне, што старанні аб вызваленні правадыроў Грамады шляхам перамоваў прыкладаў Астроўскі і яго групоўка і вызваленне не прыйшло праз нейкае там пагадненне грамадоўцаў з уладамі. Па-другое, і гэта было найбольшай сенсацыяй на ўсім працэсе, Астроўскі як сведка пацвердзіў, што спасылка Тарашкевіча на беларускі фонд, з якога атрымліваў грашовыя сродкі на выбарчую кампанію, не была якой-небудзь хітрасцю ў адносінах да следства і суда, таму што беларускі фонд сапраўды існуе і знаходзіцца за межамі краю3і. Вестка пра тое, што Астроўскі «бараніў» Тарашкевіча, што хацеў яму «дапамагчы» выйсці з цяжкага становішча, падхапіла віленская прэса. Астроўскі засведчыў тады, што Тарашкевіч не камуніст, не быў аўтарам адозвы «Заклік», што прозвішча Тарашкевіча было выкарыстана камуністамі. У доказ пака-
заў, якія граматычныя памылкі былі ў адозве, а гэта ж «немагчыма, каб стваральнік першай беларускай граматыкі пісаў па-беларуску з памылкамі».
Усе разумелі, што гэта не доказ. «Заклік» распаўсюджваўся ў мностве экземпляраў і ў розным выглядзе, а Тарашкевіч мог пераслаць з турмы арыгінал толькі ў адным экземпляры, памылкі ж з’явіліся ў працэсе перапісвання тэксту. Адвакат Тарашкевіча Кулікоўскі, спасылаючыся на паказанні Астроўскага, сказаў, што яго кліент акружаны такім арэолам важака, што нават палітычны праціўнік бароніць яго. Такую ж інтэрпрэтацыю фактам даваў і «Кур’ер віленьскі». Але сам Тарашкевіч разумеў, што Астроўскі імкнецца скампраметаваць яго перад камуністычнай партыяй і перад грамадскасцю Савецкай Беларусі. Зразумеў гэта і старшыня суда, і таму дапусціў да доўгай дыскусіі ў судовай зале. Пачалася спрэчка прадстаўнікоў двух кірункаў у беларускім руху. Тарашкевіч перамог у гэтай палеміцы. I не таму толькі, што апанент не мог зраўняцца з ім сваім інтэлектам і сілай аргументацыі. Як мы бачылі, спрыту ў Астроўскага было даволі. Была гэта, перш за ўсе, барацьба за грамадскую праўду, спаборніцтва дзвюх маральных пазіцыяў. Пад градам пытанняў і аргументацыі Тарашкевіча Астроўскі выпусціў цэлую тыраду ў гонар Пілсудскага і санацыі, у гонар актуальнай урадавай палітыкі ў адносінах да беларусаў. Назаўтра ўсе віленскія газеты цытавалі гэтае выступленне. Гэтакім чынам удалося поўнасцю раскрыць сапраўднае аблічча Астроўскага. Затое Тарашкевіч прадстаў перад грамадскасцю не толькі як заснавальнік і правадыр Грамады, але і як актуальны прадстаўнік левай беларускай плыні, які не сагнуўся пад цяжарам рэпрэсіяў. Ен назваў клуб «Змаганне» нашчадкам Грамады. Пра сябе сказаў, што быў прадаўжальнікам справы «Змагання», калі ўсе яго паслы апынуліся за кратамі, і такім чынам даказаў паслядоўнасць левай беларускай плыні. Сваю прамову скончыў словамі: «Як паляк, так і беларус стануць сапраўды вольнымі, калі скінуць з сябе кайданы капіталізму»з2.
Як ужо вядома, Тарашкевіч у ходзе працэсу імкнуўся пераканаць грамадскасць, што з’яўляецца грамадскім дзеячам, левым палітыкам на польскім грунце. Суд схіліўся да замены кваліфікацыі абвінавачання. Але апеляцыйны суд прыгавор зацвердзіў, нягледзячы на тое, што пракурор Вацлаў Міхайлоўскі ў сваей апеляцыйнай скарзе катэгарычна запатрабаваў адхілення прыгавору акруговага суда, сцвярджаў, што Тарашкевіча трэба судзіць, як і ўсіх вядо-
мых камуністычных дзеячаў33. Запатрабаваў прымянення да Тарашкевіча артыкула 101, часткі 1, к. к., «таму што судовае расследаванне вызначыла па-за ўсякімі сумненнямі не толькі прыналежнасць Тарашкевіча да камуністычнай партыі, але і да ліку вядомых яе дзеячаў, што вынікае з Ta­ro, што выяўлена на судовым разборы, з агляду асабістых рэчаў, з паездак Тарашкевіча ў Маскву і, урэшце, з таго, што Камунісгычная партыя Заходняй Беларусі сама лічыць яго за кіраўніка народна-вызваленчага руху». Апеляцыйны суд прыгавор акруговага суда зацвердзіў.